---------------------------------------------------------------
     OCR, вычитка: Алесь Хмара
     Origin: Беларуская Палiчка http//palicka.cjb.net
     Сделана замена букв белорусского алфавита: "Ё" - "i", "?" - "e", "?" - "I"
---------------------------------------------------------------

                                                         Аповесць

     Я стары,  я нават вельмi стары чалавек.  I  нiякая кнiга  не дасць  вам
таго,  што на eласныя  вочы  бачыe я, Андрэй  Беларэцкi, чалавек  дзевяноста
шасцi год.  Кажуць,  што доeгiя  гады  лес  дае  звычайна  дурням,  каб  яны
папоeнiлi разумовы недахоп багатым вопытам. Ну што ж, я жадаe бы быць дурным
удвая  i пражыць  яшчэ  столькi, бо  я  дапытлiвы суб'ект. Столькi  цiкавага
адбудзецца на зямлi e наступныя дзевяноста шэсць год!
     А калi мне скажуць заeтра, што я памру, -- ну што ж:  адпачынак таксама
нядрэнная  штука. Людзi  калiсь будуць жыць  нават  даeжэй за мяне, i iм  не
будзе горка за жыцце: усе e iм было, усякага жыта па лапаце, усе я зведаe --
нашто ж шкадаваць? Лег i заснуe, спакойна, нават з усмешкай.
     Я адзiн. Памятаеце, казаe Шэлi:

     Цемра здушыла
     Цеплыню скрыпiчых таноe.
     Калi двое навек разлучылiся,
     То не трэба пяшчоты i слоe.

     Яна была добрым чалавекам, i  мы пражылi, як у казцы: "доeга, шчаслiва,
пакуль не памерлi". Але  хопiць надрываць  вам сэрца смутнымi словамi -- я ж
казаe, старасць мая -- радасць мая, -- лепей распавем вам штосьцi з далекiх,
з  маладых маiх год. Тут  у мяне патрабуюць, каб я сваiм апавяданнем скончыe
сказ  пра род  Яноeскiх i яго заняпад, пра  вымарачнасць беларускай  шляхты.
Вiдаць,  трэба мне  зрабiць  гэта,  бо,  сапраeды,  якая ж  гэта  атрымаецца
гiсторыя без канца.
     Да таго ж, яна блiзка датычыцца мяне, i расказаць пра гэта eжо нiхто не
можа  -- толькi  я.  А вам цiкава будзе  паслухаць дзieную гiсторыю  i пасля
сказаць, што яна вельмi падобна да выдумкi.
     Дык вось, перад пачаткам я скажу, што тут праeда, шчырая праeда, толькi
праeда, хоць вам давядзецца пакласцiся e гэтым толькi на адно мае слова.




     Я ехаe з губернскага горада М.  у  самы  глухi куток губернi на наемным
вазку,  i  мая экспедыцыя падыходзiла да  канца. Заставалася яшчэ якiя тыднi
два начаваць у адрынах або проста e вазку пад зорамi, пiць з крынiц ваду, ад
якой  шчымiць  лоб, слухаць  працяглыя, як  беларускае гора,  песнi  баб  на
прызбах.  А   гора  e   той  час  хапала:  падыходзiлi  да  канца  праклятыя
васьмiдзесятыя гады.
     Не думайце, аднак, што мы e  той  час  толькi i  рабiлi,  што крычалi i
пыталi мужыка: "Чаго бяжыш, мужычок?" i "Ты проснешься ль, исполненный сил?"
     Гэта прыйшло пазней -- сапраeдныя пакуты за народ. Чалавек,  як вядома,
найбольш сумленны да дваццацi пяцi год, у гэты час ен арганiчна  не выносiць
несправядлiвасцi, але  моладзь занадта прыслухоeваецца да  сябе, ей  нова  i
цiкава глядзець, як новымi думкамi  i пачуццямi (яна eпэeнена, што такога не
думаe i не адчуваe нiхто) рунее душа.
     I  толькi потым прыходзяць бяссонныя ночы над  шматком газеты,  на якiм
надрукавана такiмi ж лiтарамi, як i eсе, што сення eзвялi на шыбенiцу  трох,
разумееце,  трох,  жывых i вяселых.  Потым  прыходзiць  i жаданне ахвяраваць
сабою. Усе мы, i я e тым лiку, прайшлi праз гэта.
     Але  e  той  час я  e  глыбiнi  душы (хоць  i лiчыeся  "чырвоным")  быe
перакананы, што не толькi з шыбенiц растуць на зямлi лясы (што, вядома, было
правiльным нават у часы Язафата Кунцэвiча  i беларускай доказнай iнквiзiцыi)
i не толькi стогн адчуваецца e нашых песнях.
     Для мяне e той  час было значна больш важлiвым  зразумець, хто я,  якiм
багам  я  павiнен  малiцца.  Прозвiшча  мае было,  як  казалi  e  тыя  часы,
"польскае", -- хоць я i дагэтуль не ведаю, што e iм такога мазавецкага было,
--  у  гiмназii  (а  гэта  было  тады,  калi яшчэ не  забыeся  чорнай памяцi
папячыцель Карнiлаe, паплечнiк  Мураeева)  называлi  нас,  гледзячы на  мову
бацькоe,  "древнейшей  ветвью   русского  племени,   чистокровными,  истинно
русскими  людьми".   Вось   як,   нават  больш  рускiя,   нiж  самi  рускiя.
Прапаведавалi б нам гэтую тэорыю да пачатку гэтага стагоддзя -- абавязкова б
Беларусь перашыбла Германiю, а беларусы зрабiлiся б першымi гвалтаeнiкамi на
зямлi  i  пайшлi  б адваеeваць  у рускiх, якiя  не сапраeды  рускiя, жыццевы
абшар, асаблiва яшчэ калi б добры Божачка даe нам рогi.
     Я тады шукаe свой народ i пачынаe разумець, як многiя e той час, што ен
тут, побач, толькi за  два стагоддзi з  нашай iнтэлiгенцыi добра выбiлi гэта
разуменне. Таму i працу сабе я выбраe незвычайную -- зведанне гэтага народа.
     Я кончыe  пасля  гiмназii  eнiверсiтэт  i  стаe  вучоным-фалькларыстам.
Справа  гэтая  e  той час толькi  пачыналася i  лiчылася  сярод уладу маючых
небяспечнай для iснуючага парадку.
     Але паeсюль -- i толькi гэта рабiла лягчэйшай справу маю -- я сустракаe
увагу  i дапамогу.  I e  асобе малаадукаванага  валаснога пiсара, якi  пасля
дасылаe запiсы казак мне  i Раманаву, i  e асобе дрыжачага за хлеб вясковага
настаeнiка, i (мой народ жыe!) нават  у асобе  аднаго губернатара, надзвычай
добрага чалавека, сапраeднай белай вароны; ен даe мне рэкамендацыйны лiст, у
якiм загадваe пад пагрозай суровых захадаe чынiць мне eсялякую дапамогу.
     Дзякуй вам, простыя беларускiя людзi!
     Нават зараз яшчэ я малюся на вас. Што ж казаць пра тыя гады...
     Паступова я зразумеe, хто я. Што прымусiла мяне зрабiць гэта?
     Можа,  цеплыя агнi  весак, назвы  якiх  i дагэтуль нейкiм цеплым  болем
уваходзяць  у  мае  сэрца:  Лiпiчна,  Сорак  Татар, Бярозава  Воля, урочышча
Разбiты Рог, Памярэч, Дубрава, Ваверкi?
     А можа, начлег на поплаве, калi дзецi баюць казкi  i драма крадзецца да
цябе праз кажух разам  з холадам? Цi  мурожны пах маладога  сена i зоры праз
прадзертую страху адрыны?
     Або нават i не яны, а проста хвойная iглiца e  чайнiку,  дымныя  чорныя
хаты,  дзе жанчыны e  андараках прадуць i пяюць бясконцую песню, падобную на
стогн.
     Гэта было мае.  За  два гады  я  абышоe i праехаe Менскую, Магiлеeскую,
Вiцебскую, частку Вiленскай губернi. I паeсюду я бачыe  гора народнае, бачыe
брудных  дзяцей, бачыe сляпых жабракоe, бачыe гора  народа майго, даражэй за
якi -- я зараз ведаю гэта -- у мяне не было нiчога на свеце.
     Тады  тут быe этнаграфiчны  рай,  хоць  казка, а асаблiва  легенда,  як
найбольш нетрывалыя прадукты народнай фантазii, пачалi забiрацца eсе далей i
далей, у мядзведжую глуш.
     Я пабываe i там, у мяне былi маладыя  ногi i маладая прага. I  чаго мне
толькi не даводзiлася бачыць!
     Бачыe я  цырымонiю з заломам, крапieныя святкi, гульню e забытага нават
тады  "яшчура". Але найбольш бачыe я апошнюю бульбу e мiсе, чорны, як зямля,
хлеб, соннае "а-а-а" над калыскай, вялiкiя выплаканыя вочы жанчын.
     Гэта была вiзантыйская Беларусь!
     Гэта быe край паляeнiчых i  намадаe, чорных  смалакураe, цiхага, такога
прыемнага  здалек,  звону  забытых  цэрквачак  над дрыгвой, край лiрнiкаe  i
цемры.
     У  той час якраз падыходзie да  канца доeгi i балючы  працэс  вымiрання
нашай шляхты.  Гэта смерць,  гэта гнаенне зажыва цягнулася  доeга, амаль два
стагоддзi.
     I калi e  васемнаццатым шляхта памiрала бурлiва, з дуэлямi, памiрала на
саломе, прамантачыeшы мiльены, калi  e пачатку  дзевятнаццатага памiранне яе
яшчэ было авеяна цiхiм сумам забытых палацаe у бярозавых гаях, то e мае часы
гэта было eжо не паэтычна i зусiм не сумна, а брыдка, часам  нават жахлiва e
аголенасцi сваей.
     Гэта было памiранне байбакоe, якiя занурылiся  e свае  норы,  памiранне
жабракоe, продкi якiх  былi адмечаны e Гарадзельскiм прывiлеi,  а  самi яны,
хоць i жылi e  багатых напаeразбураных палацах, насiлi ледзь не кажухi, хоць
гонар iх быe нязмерны.
     Гэта было адзiчанне  без прасвятлення: брыдкiя,  часам крывавыя eчынкi,
прычыну  якiх можна было шукаць толькi  на дне iх, блiзка або занадта далека
адзiн ад аднаго пасаджаных вачэй, вачэй вылюдкаe, дэгенератаe.
     Палiлi  печкi,  выкладзеныя  галандскай  кафляй,  пашчапанымi  eломкамi
бясцэннай  беларускай  мэблi семнаццатага  стагоддзя, сядзелi, як павукi,  у
сваiх халодных пакоях, гледзячы e бязмежную  навакольную цемру праз акно, па
шыбах якога сцякалi наeскос флатылii кропель.
     Такi  быe  той час,  калi  я  ехаe на экспедыцыю  e глухi  Н-скi  павет
губернi. Я выбраe дрэнны час для паездак. Летам, вядома, фалькларысту добра:
цепла, вакол прыгожыя  краявiды.  Але па сваiх вынiках наша праца  лепшая за
eсе e глухiя восеньскiя або зiмовыя днi.
     Тады  адбываюцца iгрышчы  з iхнiмi  песнямi,  пакудзелле  з  бясконцымi
гiсторыямi, а пазней -- сялянскiя вяселлi. Гэта наш залаты час.
     Але  мне  выпала  паехаць  толькi e пачатку жнieня  месяца, калi не  да
казак,  i  толькi цягучае  наша  "жнiво" гучыць над  палеткамi.  Я праездзie
жнiвень, верасень,  частку кастрычнiка i  павiнен быe  зачапiць  толькi  два
тыднi, самы  пачатак глухой восенi,  калi  я мог спадзявацца  на што-небудзь
вартае. Пасля мяне чакалi e губернi неадкладныя справы.
     Улоe  мой  быe зусiм мiзэрны, i таму я быe злы, як поп, якi  прыйшоe на
хаeтуры  i  раптам  заeважыe,  што  нябожчык  уваскрэс.  Мяне  мучыла даeняя
застарэлая хандра, якая варушылася e тыя днi на дне кожнай беларускай  душы:
нявера e каштоeнасць сваей справы, бяссiлле, глухi боль -- асноeныя прыкметы
лiхалецця,  тое,  што, па  словах кагосьцi  з польскiх  паэтаe, паходзiць ад
настойлiвай пагрозы, што нехта e блакiтным пабачыць цябе i мiла скажа:
     -- Бжалце e жандармерыю.
     Асаблiва мала  было e  мяне старадаeнiх  легенд, а  менавiта за iмi я i
паляваe.  Вы, напэeна,  ведаеце,  што  eсе легенды можна  падзялiць на  дзве
вялiкiя  групы. Першыя  жывуць  паeсюль, распаeсюджаны сярод большай  часткi
народа.
     У  беларускiм  фальклоры  гэта   легенды  пра  вужыную   каралеву,  пра
бурштынавы палац, большая частка рэлiгiйных легенд.
     А другiя, як ланцугамi,  прыкулi да нейкай адной мясцiны, павета, нават
вескi. Iх звязваюць  з дзieнай  скалой на  беразе возера, з назвай вескi або
eрочышча,  з толькi адной,  вось  гэтай, пячорай. Вядома, што такiя легенды,
звязаныя  з  нязначнай колькасцю  людзей,  вымiраюць хутчэй, хоць яны  часам
значна  больш  паэтычныя,  нiж  агульнавядомыя,   i,   калi  iх  надрукуюць,
карыстаюцца вялiкай папулярнасцю.
     Так, напрыклад, выйшла на людзi легенда пра Машэку. Я паляваe  менавiта
за другой групай легенд. Мне трэба было спяшацца: легенда i казка вымiраюць.
     Не  ведаю,  як  другiм  фалькларыстам,  але  мне  заeседы  было   цяжка
перадчасна ехаць з якой-небудзь  мясцовасцi. Мне eсе здавалася, што за зiму,
якую я  прабуду  e горадзе,  тут памрэ  нейкая бабуля, якая адна, разумееце,
адна ведае зараз чароeны стары сказ. I  гэты сказ памрэ з ею, i нiхто, нiхто
яго не пачуе, а я i мой народ застанемся абакрадзенымi.
     Таму нiкога не здзiвяць мае злосць i хандра.
     Я быe у такiм настроi, калi адзiн мой знаемы параie мне паехаць у Н-скi
павет, месца, якое нават у той час лiчылася глухiм.
     Цi  думаe ен,  што  я там ледзь  не  звар'яцею  ад жаху, адкрыю  e сабе
мужчынскую мужнасць i знайду... Але не будзем забягаць наперад.
     Зборы  мае  былi нядоeгiмi, я сабраe невялiкi сак,  узяe котчы  вазок i
хутка  пакiнуe  "сталiцу"   гэтага  параeнаeча  цывiлiзаванага  павета,  каб
адрачыся ад  усялякай  цывiлiзацыi, пераехаeшы e  суседнi  лясны  i  балотны
павет, што  па тэрыторыi  мала чым паступаeся  перад якой-небудзь дзяржавай,
накшталт Люксембурга.
     Спачатку паабапал  дарогi цягнулiся яшчэ палеткi з  раскiданымi там-сям
дзiчкамi, падобнымi на дубы. Траплялiся вескi з цэлымi калонiямi буслоe, але
потым урадлiвая глеба скончылася i пацягнулiся бясконцыя лясы. Дрэвы стаялi,
як калоны, iглiца на дарозе глушыла стук колаe. У лясных ярах пахла прэллю i
цвiллю,  раз-пораз  зрывалiся  з-пад самых капытоe коней цецеруковыя  чароды
(цецерукi заeседы збiваюцца e купу восенню), там-сям глядзелi з-пад iглiцы i
верасу  чырвоныя  або  счарнелыя  ад  старасцi  брылi  сiмпатычных   тлустых
баравiкоe.
     Два  разы  мы начавалi  e лясных глухiх  вартоeнях  i  радавалiся, калi
бачылi праз начны змрок немачныя агеньчыкi iх сляпых акон.
     Ноч,  плача  дзiценак,  якога  ядуць  прусы, конi  на  двары трывожацца
чагосьцi  -- напэeна, блiзка праходзiць мядзведзь, -- над  верхавiнамi дрэe,
над лясным акiянам часты зорны дождж.
     У хаце  не прадыхнуць, дзяeчынка  люляе нагой  калыску. Старажытны,  як
свет, напеe: "А-а-а..."

     Не хадзi, коцю, па лаeцы
     Буду бiцi па лапцы,
     Не хадзi, коцю, па масту --
     Буду бiцi па хвасту!
     А-а-а!

     О, якая жахлiвая, якая вечная i нязмерная твая туга, Беларусь!
     Ноч. Зоры. Першабытны змрок лясоe.
     I eсе ж нават гэта было Iталiяй  у  параeнаннi з  тым, што  мы пабачылi
праз два днi.
     Лес пачаe чэзнуць, радзець, i хутка бязмежная  раeнiна адкрылася  нашым
вачам.
     Гэта не была звычайная раeнiна, на якой коцяць рудыя рэдкiя хвалi  нашы
жыты,  гэта  не  была  нават   дрыгва  --  дрыгва   eсе  ж   не   пазбаeлена
разнастайнасцi: там  есць трава, нiцыя скарлючаныя дрэeцы, там можа блiснуць
азярцо, -- не,  гэта  быe самы жахлiвы, самы  безнадзейны з нашых краявiдаe:
тарфяныя балоты.
     Трэба быць чалавеканенавiснiкам, каб выдумаць такiя мясцiны, i eяeленне
пра iх можа з'явiцца  толькi e пячорным мазгу зласлiвага iдыета. Але гэта не
было выдумкай, вось яны ляжалi перад намi...
     Неабсяжная  раeнiна,  роeная, як стол, была  карычневага, нават  бурага
колеру, безнадзейна роeная, нудная, змрочная.
     Часам траплялiся на ей вялiзныя купы нагрувашчанага камення, часам буры
конус -- нейкi пакрыeджаны Богам чалавек, выбiраe тарпу невядома дзеля чаго,
-- часам сiратлiва глядзела на дарогу адным акенцам хатка з высокiм комiнам,
i  вакол яе  --  анi  дрэeца. I нават лес, якi  цягнуeся за гэтай  раeнiнай,
здаваeся больш змрочным, чым на самай справе.
     Праз якую  гадзiну пачалi i на гэтай  раeнiне  трапляцца астраeкi лесу,
чорнага,  у  мхах  i  павуцiннi,  толькi  часам  роeнага,  а  больш  за  eсе
скарлючанага, як на малюнках да страшнай казкi.
     Але  гэтыя  ляскi  з'яeлялiся  i  знiкалi, i  зноe  цягнулася  раeнiна,
раeнiна, бурая раeнiна.
     Я гатовы быe зараeцi eголас ад крыeды.
     I надвор'е на  такi выпадак  стала псавацца: нiзкiя чорныя хмары паeзлi
нам насустрач, там-сям з iх цягнулiся наeскос зямлi свiнцовыя палосы дажджу.
Нiводнай птушкi-пасмяцюхi  не траплялася нам на дарозе, а гэта  была дрэнная
прыкмета: павiнен быe пайсцi цяглы начны дождж.
     Я хацеe быe завярнуць да  першай  хаткi, але i яны больш не траплялiся.
Памiнаючы  лiхам майго  знаемага, я сказаe фурману, каб  ен  ехаe  хутчэй, i
шчыльна закруцieся e плашч.
     А  хмары накiпалi,  чорныя, нiзкiя,  дажджавыя;  над раeнiнаю  цягнуeся
прысмерак,  такi непрытульны i халодны, што  мурашкi  паeзлi па скуры. Недзе
блiснула нясмелая асенняя маланка.
     Я толькi паспеe адзначыць  неспакойнай думкаю,  што гэта  занадта позна
для  навальнiцы, як на мяне, на  коней, на  фурмана  абурыeся акiян халоднай
вады.
     Нехта аддаe раeнiну e лапы ночы i дажджу.
     I  ноч гэтая  была  цемная,  як сажа, я не бачыe нават  сваiх пальцаe i
толькi па паштурхванню вазка здагадаeся, што  мы яшчэ едзем. Фурман таксама,
вiдаць, нiчога не бачыe i цалкам аддаeся iнстынкту коней.
     Не ведаю, цi сапраeды быe у iх якi iнстынкт, але хутка вазок наш пачало
кiдаць з байрака на байрак, з ямы на нейкi бугор i зноe у яму.
     Шматкi гразi i нейкай тванi ляцелi e вазок, на плашч, мне e твар, але я
хутка  асвойтаeся з гэтым  i малieся  толькi аб тым, каб не наехаць  на якую
прорву: самыя жахлiвыя тванi трапляюцца менавiта сярод такiх балот, праглыне
i  вазок, i  коней, i людзей, i  eранцы нiхто  нават не здагадаецца, што тут
хтосьцi быe, што тут  дзве  хвiлiны крычала чалавечая  iстота, пакуль  бурая
каша не налезла e рот,  што зараз гэтая  iстота ляжыць разам з коньмi на тры
сажнi нiжэй паверхнi праклятага месца.
     Нешта раeнула  з  левага  боку:  доeгi,  працяглы, нялюдскi крык.  Конi
тузанулi вазок -- я ледзь не выпаe --  i памчалi кудысьцi, вiдаць, напрасткi
па балоце.  Пасля штосьцi  хрумснула, i заднiя колы  вазка пасунулiся  eнiз.
Адчуваючы,  што  пад  ногi  мне  нацякае  нешта мокрае, я таргануe  за плячо
фурмана. Той з нейкай абыякавасцю сказаe:
     -- Гiнем, пане. Тут i гамон.
     Але мне  не хацелася  памiраць. Я  схапie  руку фурмана,  расцiснуe яму
пальцы i, выхапieшы  пугу,  пачаe хвастаць па тым месцы e цемры, дзе павiнны
былi быць конi.
     Нехта  нема  закрычаe  такiм голасам,  што  конi,  вiдаць, спудзieшыся,
шалена  тарганулi  вазок, ен  задрыжаe увесь,  як  быццам таксама  намагаeся
вырвацца, пасля штосьцi голасна цмокнула пад коламi.
     Вазок нахiлieся,  затросся  яшчэ  мацней, загiгатала  кабыла. I штосьцi
здарылася. Вазок зноe пакацieся  i хутка загрукатаe па нечым цвердым. Толькi
тут я зразумеe, што нема крычаe не хто iншы, як я. Мне стала сорамна.
     Я збiраeся eжо  было папрасiць фурмана,  каб  ен спынie коней на  гэтым
адносна цвердым, каб перачакаць ноч, але тут дождж быццам зрабieся рэдкiм, i
адначасова штосьцi мокрае i  калючае хвастанула мяне па твары. "Яловая лапа,
-- адзначыe я. -- Значыцца, гэта лес. Конi спыняцца самi".
     Але  прайшоe час, лапы яшчэ разы са два  дакраналiся да  маей галавы, а
вазок не скакаe па карэннях, кацie роeна i гладка. I конi анiводнага разу не
спынiлiся.
     Значыцца, гэта была лясная дарога.
     Я  вырашыe,  што яна  павiнна  кудысьцi давесцi  нас, i аддаeся на волю
лесу. I сапраeды, мiнула,  можа, хвiлiн трыццаць, i наперадзе замiгцеe цеплы
жывы агеньчык, такi ружовы i прывабны сярод гэтай золкай i мокрай цемры.
     Праз некаторы час можна было  пабачыць, што гэта не хата палясоeшчыка i
не  будан смалакура, як я  падумаe быe спачатку, а  нейкая вялiкая будынiна,
занадта вялiкая нават для гарадскога дома. Перад  ею -- клумба, вакол мокрыя
шаты дрэe, чорнае жарало яловай алеi, адкуль мы выехалi.
     Ганак  быe  пад  нейкiм  высокiм  навесам,  на  дзвярах  вiсела  цяжкае
бронзавае кальцо.
     Спачатку  я, потым фурман, пасля зноe я грукалi гэтым кальцом у дзверы.
Грукалi нясмела,  грукалi трошкi мацней, бiлi кальцом  наводмаш,  спынялiся,
клiкалi, пасля бiлi нагамi -- хоць бы якi водгук.
     Нарэшце  за  дзвярыма  захадзiлi, няeпэeнена,  нясмела.  Пасля  пачуeся
аднекуль з вышынi сiпаты жаночы голас:
     -- Хто такiя?
     -- Мы падарожныя, цетухна, пусцiце.
     -- А цi не з палявання вы часам?
     --  Якое там  паляванне,  мокрыя eсе,  ледзь  на нагах стаiм.  Дальбог,
пусцiце нас.
     Голас змоeкнуe, пасля з нейкiмi ноткамi нерашучасцi спытаe:
     -- А хто ж вы такiя? Прозвiшча як?
     -- Беларэцкi мае прозвiшча. Я з фурманам.
     Бабуля за дзвярыма раптам пажвавела:
     -- Граф Беларэцкi?
     -- Спадзяюся быць  графам, --  адказаe я з плебейскай  непачцiвасцю  да
тытулаe.
     Голас пасуровеe:
     --  Ну i iдзi сабе, добры чалавек, туды, адкуль прыйшоe. Бачыце вы,  ен
на  графства  спадзяецца.  Жартачкi  начныя!  Пайшоe,  пайшоe. Пашукай  сабе
дзе-небудзь у лесе бярлог, калi ты такi спрытны.
     -- Бабуля,  -- узмалieся я, --  з радасцю пашукаe бы, каб не  непакоiць
людзей, але ж я не тутэйшы, я з павета, заблукалi мы, сухой нiткi няма.
     -- Прэч, прэч, -- сказаe няeмольны голас.
     Iншы чалавек, можа, схапie бы e адказ на гэта камень i пачаe  бы бiць у
дзверы, сыплючы праклены, але я нават тут не мог  пазбавiцца думкi, што гэта
дрэнна: сiлком  драцца e чужую хату. Таму я толькi eздыхнуe  i  звярнуeся да
фурмана:
     -- Ну што ж, пайшлi адсюль.
     Мы  накiравалiся былi да фурманкi.  Вiдаць, наша саступлiвасць  зрабiла
добрае eражанне, бо голас, памякчэeшы, кiнуe нам наeздагон:
     -- Пачакайце, падарожнiкi. Хто ж вы такiя?
     Я забаяeся  адказаць  "фалькларыст", бо двойчы мяне пасля гэтага  слова
лiчылi за мазурыка. Таму я адказаe:
     -- Купец.
     -- А як жа вы трапiлi e парк, калi вакол мур i чыгунная агароджа?
     -- А  я  i не ведаю,  --  адказаe я шчыра.  -- Ехалi  недзе, вiдаць, па
балоце, кудысьцi правалiлiся, ледзь выбралiся... Раeло там нешта.
     Я i не спадзяваeся  на такi  вынiк  маiх слоe, але  пасля iх голас цiха
войкнуe i спуджана закудахтаe:
     -- А-а Божжа ж мой! А гэта ж вы,  напэeна, з Волатавай прорвы прыехалi,
гэта ж толькi там i няма агароджы. Во  пашчасцiла вам, выратавала вас царыца
нябесная. А матка боская! А пакутнiчкi нябесныя!
     I зараз такая дабрыня  i  такi  адчай адчувалiся  e  яе  словах,  што я
дараваe ей гэтую гадзiну на ганку.
     Дзверы загрукалi засаeкамi, пасля зарыпелi, разыходзячыся i прапускаючы
e начную цемру смугу аранжавага цьмянага святла.
     Перад намi  стаяла  невялiчкая  бабулька  e  шырокай,  як звон,  сукнi,
лiловай  шнуроeцы,  у якой,  напэeна, хадзiлi нашы  прапрашчуры  пры  каралi
Стасе,  i  e  вялiкiм  крухмальным  чапцы.  Твар  у  добрых зморшчынах,  нос
кручкаваты,  а  рот  вялiзны,  падобны  на  шчыпцы  для  арэхаe,   з  трошкi
адтапыранымi  наперад  вуснамi.  Кругленькая,  амаль  як  бочачка   сярэдняй
велiчынi, з пухленькiмi  ручкамi --  яна  так  i напрошвалася на тое, каб яе
клiкалi "мацi". I  e руках у гэтай бабулi быe вялiзны пячны  рагач: зброя. Я
ледзь не зарагатаe, але e час прыпомнie халодную дрыгву i дождж за вокнамi i
змаeчаe. Колькi людзей i  зараз  стрымлiвае смех  з таго,  што варта  смеху,
прыпамятаeшы, што за сцяною дождж!
     Мы eвайшлi e пакойчык, дзе пахла мышамi, i струменi вады адразу пабеглi
з нашай вопраткi на падлогу. Я глянуe на  свае ногi i жахнуeся: яны амаль па
калена былi e бурай кашы, як у ботах.
     Бабуля толькi галавою пакiвала.
     --  Бачыце, я адразу  сказала, што гэта тая жахлiвая  твань.  Вы,  пане
купец,  павiнны паставiць свечку за тое,  што так  легка абышлося. --  I яна
адчынiла дзверы e суседнi пакоiк, дзе жарка  палаe камiн. -- Добра абышлося.
Скiдвайце адразу ж вопратку, сушыцеся. У вас есць што апрануць з сухога?
     Сак мой, на шчасце, быe сухi, я  пераапрануeся перад  камiнам, вопратку
маю i фурманову  бабуля некуды пацягнула, а пасля зайшла  e пакой з сухою --
для фурмана. Зайшла, не  звяртаючы eвагi на тое, што фурман стаяe зусiм голы
i сарамлiва паварочваeся да яе спiною.
     Паглядзела на яго сiнюю спiну i сказала непрыхiльна:
     -- Ты, малец, ад  мяне не вельмi адварочвайся, я старая баба. I  пальцы
на нагах не падцiскай. На вось, пераапранайся лепей хутчэй.
     Калi мы  пераапранулiся i  трохi сагрэлiся ля камiна, бабуля паглядзела
на нас глыбока запалымi вачыма i сказала:
     -- Ну, вось i добра. Ты, малец, пойдзеш зараз з Янам начаваць, тут табе
будзе нязручна. Ян!
     Ян з'явieся. Гэта быe падслепаваты чалавек  год шасцiдзесяцi з  доeгiмi
сiвымi валасамi,  носам,  вострым, як шыла, запалымi шчокамi, з вусамi, якiя
звiсалi да сярэдзiны грудзей.
     Я  вельмi  здзiвieся,  што  адна бабуля з рагачом у  руцэ адчынiла  нам
дзверы,  не пабаялася двух  дарослых мужыкоe, якiя невядома адкуль з'явiлiся
eначы, але  пасля  таго,  як пабачыe Яна,  зразумеe,  што ен стаяe  недзе  e
засадзе i жанчына спадзявалася на яго дапамогу.
     Дапамога была важнецкая: у руках старога вартаeнiка я пабачыe стрэльбу.
Гэта была нават не зусiм стрэльба, да яе больш пасавала б назва "мушкет".
     Стрэльба была вышэй галавы, прыблiзна дзюймаe на шэсць, ствол  яе быe з
насечкамi i шырокiм раструбам на канцы, ложа  i прыклад заляпаныя, выцертыя,
з брамкi звiсаe  фiцiль. Словам, ей даeно было месца  недзе  e  музеi зброi.
Такiя  стрэльбы звычайна  б'юць,  як гарматы, i так  адбiваюць у  плячо, што
непадрыхтаваны чалавек валiцца на зямлю як сноп.
     I я чамусьцi з задавальненнем падумаe, што e маей  кiшэнi зараз цудоeны
англiйскi рэвальвер на шэсць набояe.
     Ян  узяe  фурмана i павеe  яго  да дзвярэй,  ледзь  варушачы нягнуткiмi
старэчымi  нагамi.  Я пабачыe,  што  нават рукi ягоныя трэслiся.  Варта была
ненадзейная.
     "Добрая дапамога для гаспадынi", -- з горыччу падумаe я.
     А гаспадыня адразу ж кранула мяне  за  плячо i  загадала iсцi  за ею  e
"апартаменты".  Мы  прайшлi яшчэ  адну  клятушку,  старая  жанчына  адчынiла
дзверы, i я цiха войкнуe ад здзieлення i захаплення.
     Перад   намi  была  вялiкая  прыхожая-гасцiная,  як  гэта  вадзiлася  e
старасвецкiх панскiх дамах. Але што за прыхожая!
     Яна  была вялiзная, такая вялiзная, што  мой змрочны  адбiтак  у люстры
недзе  на другой  сцяне  здаваeся не большым за суглоб  мезенца.  Падлога  з
дубовых цаглiн, зараз даволi пашарпаных, неабсяжна высокiя сцены, ашаляваныя
чорнымi ад старасцi, блiскучымi дошкамi,  разьбованымi па краях, вокны амаль
пад столлю, маленькiя, у глыбокiх стральчатых нiшах.
     Вiдаць, мы e цемры eзбiлiся на бакавы ганак, бо проста  направа ад мяне
быe  парадны  eваход:  шырокiя,  таксама  стральчатыя,   дзверы,  падзеленыя
драeлянымi калонкамi  на тры часткi. На калонках была трохi пашчапаная часам
разьба: кветкi, пялесткi  i  плады.  За  дзвярыма, у  глыбiнi вестыбюля,  --
уваходныя дзверы, масieныя, дубовыя, акутыя пацямнелымi бронзавымi цвiкамi з
квадратнымi галоeкамi. А над дзвярыма -- вялiзнае цемнае акно e ноч i цемру.
На акне -- мастацкай работы выгiнастыя краты.
     Я  iшоe  па прыхожай i  здзieляeся.  Якая  прыгажосць  i  як  гэта  eсе
запушчана чалавечым нядбальствам. Вось цяжкая  мэбля ля  сцен -- яна  рыпiць
нават у адказ на крокi. Вось агромнiстая драeляная статуя святога Юрыя, адно
з цудоeных, трохi наieных стварэнняe  беларускага народнага генiя -- ля  ног
яе  тонкi  белы  пыл,  быццам  хтосьцi  насыпаe мукi:  гэту  непаeторную рэч
сапсаваe шашаль. Вось  на столi люстра,  таксама выдатная  па прыгажосцi  --
вiсюлькi яе абабiты больш чым напалову.
     Магло б здацца, што тут нiхто  не жыве, каб не палалi e вялiзным камiне
дровы i не залiвалi няпэeным мiгатлiвым святлом усю гэтую карцiну.
     Амаль  з  сярэдзiны прыхожай шырокiя беламармуровыя сходы вялi на другi
паверх, падзялялiся надвае i прыгожа,  закруглена eзбягалi амаль у такi самы
па памерах другi пакой.  Тут было eсе тое самае,  што i на  першым  паверсе,
нават палаe такi самы  камiн  гарачым  полымем, толькi што на  сценах чорнае
дрэва  (напэeна, гэта быe  дуб)  чаргавалася  з пацертымi штофнымi шпалерамi
кававага колеру. I  на  гэтых шпалерах красавалiся партрэты e цяжкiх  чорных
рамах. Ды яшчэ  ля камiна стаялi столiк i два крэслы. Бабуля тарганула  мяне
за рукаe:
     --  Я зараз  адвяду пана e яго пакой.  Гэта  недалека, па  калiдоры.  А
пасля... можа, пан хоча вячэраць?
     Я не адмовieся, бо амаль цэлы дзень не еe.
     -- Ну, то тады няхай пан пасля выйдзе сюды.
     Праз  якiх хвiлiн дзесяць я быe у зале  i там зноe пабачыe бабулю, якая
шырока eсмiхнулася мне i сказала з даверам:
     -- Ведаеце,  веска  рана  кладзецца спаць. Але e нас не любяць спаць, у
нас  кладуцца як мага пазней. I гаспадыня не любiць  людзей.  Не ведаю, чаму
яна сення згадзiлася прыняць вас у свой дом  i нават  дазволiць прысутнiчаць
за вячэрай (няхай пан мне даруе).  Вiдаць, пан самы варты  даверу  чалавек з
тых, што былi тут за тры гады.
     -- Як, -- здзiвieся я, -- хiба гаспадыня не вы?
     -- Я ахмiстрыня, -- з годнасцю сказала старая. -- А ахмiстрыня e лепшым
з лепшых дамоe, у добрай сям'i, зразумейце гэта, пан купец. У самай лепшай з
найлепшых  сем'яe. Так.  Гэта лепей, чым быць  нават гаспадыняй  у не  самай
лепшай з найлепшых сем'яe.
     -- Што ж гэта за сям'я? -- неасцярожна спытаe я. -- I дзе я?
     У старой гневам спалыхнулi вочы:
     -- Вы e  маентку Балотныя Ялiны.  А  гаспадароe  вам сорамна не ведаць.
Гэта Яноeскiя. Разумееце вы, Яноeскiя! Няeжо вы не чулi?
     Я адказаe, што, вядома,  чуe, i  гэтым супакоie старую. Жэстам,  вартым
каралевы,  яна  паказала мне  на крэсла  (прыблiзна так у  тэатрах  каралевы
паказваюць на плаху няшчаснаму  любоeнiку:  "Вось твае  месца, злашчасны!"),
папрасiла прабачэння i пакiнула мяне аднаго. Я вельмi  здзiвieся змене, якая
адбылася са старой. На першым паверсе яна войкала  i прычытала, размаeляла з
выразнай  народнай   iнтанацыяй,  а  перайшоeшы  на   другi  паверх,  адразу
ператварылася чорт ведае e  што. Вiдаць, на першым паверсе яна была дома,  а
на  другiм  была толькi  ахмiстрыняю,  толькi  рэдкiм  госцем  i,  адпаведна
пераходам, мяняла  скуру. Вочы  e яе былi  добрыя,  але  памятаю, што  такая
зменлiвасць мне тады вельмi не спадабалася.
     Застаeшыся адзiн, я  пачаe разглядаць партрэты, якiя цьмяна паблiсквалi
на сценах. Iх было больш за шэсцьдзесят, зусiм даeнiх i амаль што новых -- i
гэта было сумнае вiдовiшча.
     Вось нейкi дваранiн ледзь не e кажусе -- адна з самых старых карцiн, --
твар шырокi, мужыцкi, здаровы, з густой крывею e жылых.
     А  вось другi, ужо e срэбнатканым  каптане, шырокi бабровы каeнер падае
на  плечы  (хiтрая  ты  быe  пратабестыя,  хлопча!). Поруч з  iм магутны,  з
каменнымi плячыма i шчырым позiркам чалавек у чырвоным плашчы (ля яго галавы
шчыт з фамiльным гербам,  i верхняя  палова  яго замазана чорнай фарбай).  А
далей другiя, такiя ж моцныя, але  вочы  тупаватыя i  масляныя,  насы тупыя,
вусны жорсткiя.
     А з iмi жаночыя партрэты з  пакатымi плячыма, створанымi для пяшчоты. У
iх такiя твары, што заплакаe бы  i кат. А напэeна, хтосьцi  з гэтых жанчын i
сапраeды склаe  галаву  на пласе e тыя жорсткiя часы.  Непрыемна думаць, што
такiя жанчыны  бралi  ежу  з  блюд  рукамi,  а  e балдахiнах iхнiх  спальняe
гняздзiлiся клапы.
     Я стаe ля аднаго такога партрэта,  зачараваны той дзieнай  незразумелай
усмешкаю, якую так непераймальна  рабiлi  часам нашы старыя мастакi. Жанчына
глядзела на мяне спачувальна i загадкава.
     -- Ты -- маленькi  чалавек, --  як  быццам казаe яе  позiрк,  -- што ты
зведаe у  жыццi? О, каб ведаe ты,  як палаюць  паходнi  на сценах  залы  для
пiроe, каб ведаe ты, якая насалода цалаваць да  крывi каханкаe, дваiх звесцi
e  бойцы, аднаго  атруцiць,  аднаго  кiнуць  у  рукi  кату, дапамагаць  мужу
страляць з вежы па наступаючых ворагах, яшчэ аднаго  каханка  амаль звесцi e
магiлу  сваiм  каханнем  i пасля  eзяць  ягоную правiну на сябе,  скласцi нз
эшафоце сваю галаву з высокiм белым iлбом i складанай прычоскай.
     Клянуся жыццем, так яна мне i сказала, i хоць я ненавiджу арыстакратаe,
я  зразумеe  перад гэтым  партрэтам,  якая гэта  страшная  штука "род", якую
пячаць  ен  накладае  на  нашчадкаe,  якi  цяжар  старых грахоe i выраджэння
кладзецца на iхнiя плечы.
     I яшчэ я зразумеe, якiя незлiчоныя дзесяцiгоддзi праляцелi над зямлею з
тых  часоe, калi  гэта жанчына сядзела перад жывапiсцам.  Дзе яны зараз, усе
гэтыя  людзi  з  гарачай  крывею  i  палкiмi  жаданнямi,  колькi  стагоддзяe
прагрукацела па iх спарахнелых касцях?
     Я адчуваe, як вецер гэтых стагоддзяe  праляцеe за  маей спiною i  eзняe
валасы на маей галаве.
     I яшчэ я адчуe, што e гэтым доме стаiць холад,  жахлiвы холад, якога не
выгнаць нават камiнамi, што гараць дзень i ноч.
     Вялiзныя змрочныя  залы з траскучым паркетам,  змрок  па кутах,  вечная
пройма,  пах пылу  i  мышэй i  холад,  такi холад, што  стыне сэрца,  холад,
настоены стагоддзямi, холад  адзiнага маярату  вялiзнага, збяднелага,  амаль
вымерлага за апошнiя гады роду.
     О,  якi  гэта быe холад!  Каб  пазнейшых нашых дэкадэнтаe, якiя апявалi
занядбаныя панскiя замкi, пакiнуць тут хоць бы на ноч, яны хутка запрасiлiся
б на траву, на цеплае сонейка.
     Пацук  смела  перабег  па  дыяганалi  залу.  Мяне перасмыкнула.  Я зноe
павярнуeся  да  партрэтаe.  Але пазнейшыя  партрэты былi таксама  iншымi.  У
мужчын нейкi  галодны  незадаволены  выгляд, вочы, як у старых селадонаe, на
вуснах незразумелая тонкая i непрыемная з'едлiвасць.  I жанчыны iншыя: вусны
занадта пажадлiвыя, позiрк манерны i  жорсткi. I вiдавочна слабелi  рукi: за
белай скурай як у мужчын, так  i e жанчын бачны былi блакiтныя  жылкi. Плечы
ставалi вузкiмi i пададзенымi наперад, хоць юрлiвасць нават мацнела e выразе
твараe.
     Жыцце,  якiя  жорсткiя  жарты  робiш  ты  з  тымi,  хто  стагоддзi  жыe
адасоблена,  а з народам меe зносiны толькi на той выпадак, каб нараджаць на
свет бастардаe.
     Мне  было  цяжка,  непрыемна глядзець  на  гэта.  I  зноe гэта  пачуцце
пранiзлiвага незразумелага холаду...
     Я не  пачуe  крокаe  за спiною,  як  быццам  той,  хто падышоe, плыe  у
паветры. Мне раптам проста здалося, што нехта глядзiць мне  e спiну. Тады я,
прыцягнуты  гэтым  позiркам,  павярнуeся. Жанчына  стаяла за маей  спiною  i
пытальна глядзела на мяне, схiлieшы галаву. Я быe прыгаломшаны. Мне здалося,
нiбы  той  партрэт, якi толькi што размаeляe са мною, раптам ажыe i жанчына,
што стаяла тут, за маей спiной, сышла з яго.
     Не  ведаю  нават, што  мiж  iмi было  агульнага?  Тая, на  партрэце  (я
паглядзеe  на яго i  пабачыe, што ен на месцы), была, вiдаць, высокая, добра
сфармаваная,  з вялiкiм  запасам жыццевых сiл,  вяселая  i моцная,  прыгожая
самка. А гэта -- проста заморак.
     I  eсе  ж  падабенства  было, тое звышпадабенства,  якое  прымушае  нас
пазнаваць у натоeпе двух зусiм не падобных братоe: брунета  i бландзiна. Не,
нават большае.  У iх былi зусiм аднолькавыя валасы, нос той самай формы, той
самы разрэз рота i тыя самыя белыя  роeныя зубы. I,  акрамя гэтага, яшчэ тое
агульнае падабенства e выразе твару, нешта радавое, спрадвечнае.
     I eсе ж такой  непрыемнай асобы мне яшчэ не даводзiлася бачыць. Усе тое
самае, i eсе -- не тое. Маленькая  ростам, худзенькая, танюткая, як галiнка,
з амаль неразвiтымi клубамi  i eбогiмi грудзямi, з блакiтнымi жылкамi на шыi
i руках, у  якiх зусiм,  здавалася, не было крывi, --  яна  была  слабай, як
сцяблiнка палыну на мяжы.
     Вельмi  тонкая   скура,  тонкая  доeгая  шыя,   нават  прычоска  нейкая
незразумела невыразная.  I  гэта  было тым больш  дзieным,  што  валасы былi
залацiстыя,  дзiвоснай  пышнасцi i  прыгажосцi.  Нашто  быe  гэты  недарэчны
затрапезны кукiш на патылiцы?
     Рысы  твару  былi  выразныя,  рэзка акрэсленыя, такiя  правiльныя,  што
згадзiлiся б  як  узор нават  вялiкаму скульптару.  I eсе ж я  не думаю, каб
якi-небудзь скульптар  спакусieся б ляпiць з яе Юнону:  рэдка мне  здаралася
бачыць такi непрыемны, варты жалю твар. Вусны дзieна перакрыeленыя,  ля носа
глыбокiя ценi, колер твару  шэры, чорныя бровы e  нейкiм  дзiвацкiм надломе,
вочы вялiзныя-вялiзныя, чорныя, але i e iх нейкi незразумелы застыглы выраз.
     "Небарака, д'ябальскi непрыгожая", -- з жалем падумаe я i апусцie вочы.
     Я ведаю  шмат  жанчын,  якiя да  самай  труны не  даравалi б мне  гэтых
апушчаных вачэй, але гэтая, вiдаць, прызвычаiлася бачыць штосьцi нядобрае на
тварах усiх людзей, якiх сустракала: яна зусiм не звярнула на гэта eвагi.
     Не  ведаю, цi хацела  яна  паднесцi  руку  да  маiх  вуснаe,  цi проста
працягнула  яе для рукапацiскання на  англiйскi  манер,  а можа, рука проста
здрыганулася, але я eзяe яе кволыя пальчыкi  i пачцiва  паднес iх да вуснаe.
Можа, я  нават затрымаe  iх  даeжэй, чым трэба  было: я ж быe павiнен трошкi
выкупiць гэты грэх апушчаных вачэй.
     Калi я апусцie руку, у вачах  гэтай  дзяeчыны -- не, нават  дзiценка --
з'явiлася нешта лiхаманкавае, балючае, дзieнае.
     Яна  eсе  так,  як  раней, моeчкi паказала  мне рукою на  крэсла  перад
камiнам. Я, аднак, не сеe,  пакуль не села яна. I зноe той самы дзieны выраз
у вачах. I тут я прыпомнie, як дрыжала яе рука  ля  маiх вуснаe, i зразумеe,
што  яна проста не eмела яе падаваць,  што  ей нiколi  не цалавалi  рукi.  А
папраeдзе, чаго  можна было чакаць ад  гэтай выклятай Богам  балотнай дзiркi
сярод лясоe?
     ...Калi тая самая ахмiстрыня з падцiснутымi вуснамi прынесла нам вячэру
i пакiнула нас адных, я спытаe, з кiм я размаeляю.
     -- Я гаспадыня Балотных Ялiн. Надзея Яноeская.
     --  Прабачце,  можа, мне трэба было прадставiцца  раней. Я, сам таго не
жадаючы, падмануe вашу ахмiстрыню. Я зусiм не купец...
     -- Я ведаю, -- вельмi спакойна сказала яна,  -- купцы не такiя, а я вас
ужо бачыла.  Там, над дзвярыма, есць...  высока... непрыкметныя ваeчкi,  каб
глядзець. Калi да нас  прыязджае хтосьцi, я  адразу бачу, кожны  раз. Толькi
вельмi, вельмi рэдка прыязджаюць  да нас людзi.  I яны баяцца. I  я  таксама
мала каго магу пусцiць да нас.  Вы не  такi, як iншыя... Рэдка e нас бываюць
вартыя даверу людзi.
     Мяне непрыемна eразiла такая, мякка кажучы, адкрытасць. Што гэта? Тонкi
разлiк або  наieнасць? Але колькi я нi  глядзеe на гэты перакрыeлены твар, я
не мог заeважыць на iм нават водблiску нейкай задняй думкi.
     Твар быe прастадушны, дзiцячы.  Але  найбольш  пераканаe мяне голас. Ён
быe павольны, лянiвы, абыякавы i адначасова трапяткi i перарывiсты, як голас
начной птушкi.
     -- I, да таго ж, я наогул бачыла вас... раней.
     -- Дзе? -- шчыра здзiвieся я.
     -- Не  ведаю. Я  многiх  людзей  бачу. Мне здаецца, што я  вас бачыла e
сне... Часта... А магчыма, i не e сне. Вам не здаралася адчуваць такое... як
быццам вы жылi калiсьцi, даeно... i зараз адкрываеце, знаходзiце зноe многае
з таго, што бачылi... даeно-даeно.
     Я чалавек  здаровы.  I  я яшчэ не ведаe тады,  што такое бывае часам  у
знерваваных людзей, людзей з вельмi тонкiм успрыманнем. У iх неяк парушаецца
сувязь памiж першасным успрыманнем  i наступнымi eяeленнямi памяцi. Падобнае
iм здаецца тоесным, яны  адкрываюць  у прадметах,  якiя iм зусiм не знаемыя,
нешта  даeно вядомае. А eсведамленне --  адвечны  рэалiст  -- супрацieляецца
гэтаму. Таму i атрымлiваецца,  што  прадмет адначасова i  цалкам незнаемы, i
таемна знаемы.
     Паeтараю, я не ведаe гэтага. I eсе  ж нi на хвiлiну не  закралася e мой
мозг думка,  што гэта жанчына  можа хлусiць, такой  шчырасцю  i  абыякавасцю
веяла ад яе слоe.
     -- Я вас бачыла, -- зноe паeтарыла яна. -- Але хто вы! Я не ведаю вас.
     -- Мяне завуць Андрэй Беларэцкi, панi. Я вучоны-фалькларыст.
     Яна зусiм не здзiвiлася.  Здзiвieся  я, даведаeшыся, што гэта  слова ей
знаема.
     -- Што ж, вельмi цiкава. А чым вы зацiкаeлены? Песнямi, прымаeкамi?
     -- Легендамi, панi. Старымi мясцовымi легендамi.
     Я перапудзieся не  на  жарт.  Яна  раптам  выпрамiлася,  як  быццам  яе
катавалi электрычным токам, твар збялеe, павекi закрылiся, але я згодзен быe
пабажыцца, што за iмi вочы яе закацiлiся.
     Спуджаны, я падтрымаe яе галаву i паднес да вуснаe шклянку з вадою, але
яна  eжо  апрытомнела. I тут  вочы  яе заiскрылiся  такiм  абурэннем,  такiм
невыказным  дакорам, што  я адчуe сябе апошнiм мярзотнiкам, хоць i не ведаe,
дзеля якой прыгоды я павiнен маeчаць пра сваю прафесiю. Я адчуe  толькi, што
тут нешта звязана са старым правiлам:  "У доме павешанага не размаeляюць пра
шворку".
     Перарывiстым голасам яна сказала:
     -- I вы... I вы таксама... Нашто вы мяне мучыце, нашто мяне eсе...
     -- Гаспадыня, панi. Дальбог, я не думаe, я не ведаю...  Глядзiце,  вось
пасведчанне  ад  акадэмii,  вось  лiст  губернатара. Я  нiколi не  быe  тут.
Даруйце, даруйце мне, калi я вас чымсьцi балюча закрануe.
     -- Нiчога, -- сказала яна.  -- Нiчога, супакойцеся, пан Беларэцкi. Гэта
так... Я проста ненавiджу гэтыя цемныя стварэннi дзiкунскага розуму. Можа, i
вы  калiсьцi зразумееце, што гэта такое,  гэта цемнае. А я зразумела  даeно.
Толькi перш нiж зразумець да канца -- я памру.
     Я  ведаe,  недалiкатна было б распытваць  далей.  Я  змаeчаe.  I толькi
пасля, калi яна вiдавочна супакоiлася, сказаe:
     -- Прабачце, калi я вас уразie, панi  Яноeская. Я  адразу  зрабieся вам
непрыемным. Калi вы хочаце, каб я ад вас паехаe? Мне здаецца, лепей зараз.
     Твар яе зноe дзiка скрывieся.
     -- Ах, хiба e тым справа! Не трэба. Вы вельмi, вельмi пакрыeдзiце мяне,
калi паедзеце  зараз. I  да  таго  ж, --  голас яе  задрыжаe,  -- што, каб я
папрасiла, разумееце, папрасiла вас застацца тут,  у гэтым доме.  Хоць бы на
два-тры тыднi, да таго часу, пакуль скончацца цемныя ночы восенi.
     Позiрк яе пачынаe блукаць. На вуснах з'явiлася жаласная eсмешка.
     -- Пасля будзе снег... I сляды на iм. Вядома, вы рабiце, як хочаце. Але
мне было б  непрыемна, каб пра апошнюю з  Яноeскiх сказалi, што  яна  забыла
старадаeнюю гасцiннасць.
     Яна  так   сказала  "апошняя  з  Яноeскiх",  гэтая  васемнаццацiгадовая
дзяeчынка, што мне чамусьцi аж па сэрцы разанула жалем.
     -- Што  ж, -- працягвала яна, -- калi цiкавiцеся гэтым, брыдкiм, хiба я
магу  супярэчыць. Iншыя  збiраюць нават змей. Я павiнна вам сказаць,  што вы
прыехалi  e запаветны край. Тут  прывiдаe i зданяe  больш, як  жывых людзей.
Сяляне,  якiх трасе трасца, распавядаюць дзiвосныя i  жахлiвыя гiсторыi. Яны
жывуць бульбай,  галодным  пушным хлебам,  нiшчымнай аeсянкай  i  фантазiяй.
Начаваць у iхнiх хатах вам нельга, там бруд, скупчанасць  i трасца.  Хадзiце
па навакольных  хутарах,  там  вам за  грошы,  якiя пойдуць на  хлеб  цi  на
гарэлку, што на  iмгненне  сагрэе вечна  халодную ад трасцы кроe,  раскажуць
усе. А вечарам прыходзьце сюды. Тут вас заeседы-заeседы будзе чакаць стол, i
ложак,  i агонь  у камiне.  Запамятайце, я гаспадыня  тут,  сяляне слухаюцца
мяне. Згода?
     У  гэты  час  я  з  упэeненасцю ведаe,  што нiхто  гэтага  дзiценка  не
слухаецца, нiхто яго  не баiцца i нiхто ад яго не залежыць. Магчыма, кожнаму
другому  я eсмiхнуeся  б проста e вочы, але e гэтым  "прыказе" было  столькi
яшчэ незразумелага для мяне малення, столькi жаласнага, што я прыкрыe павекi
i сказаe:
     -- Добра. Я падпарадкоeваюся жаданню паненкi.
     Яна не  заeважыла  iранiчнай iскры e маiх  вачах i нават паружавела  на
хвiлiнку, вiдаць, з той прычыны, што яе паслухалi.
     ...Вельмi сцiплую вячэру eзялi са стала. Мы  засталiся e  крэслах перад
камiнам. Яноeская  азiрнулася на  чорныя вокны, за якiмi шумелi i церлiся аб
шыбы вялiзныя дрэвы, i сказала:
     -- Пан  Беларэцкi  яшчэ не хоча  спаць? Гэты  дзieны вечар так настроie
мяне, што спаць мне расхацелася.
     I вось мы сядзелi поруч i глядзелi e агонь.
     --  Скажыце, --  раптам запытала яна, -- людзi паeсюль так жывуць, як у
нас?
     Я  са  здзieленнем  глянуe на яе:  няeжо яна нiколi не  пакiдала гэтага
дома? Яна, як быццам зразумеeшы, адказала:
     --  Я не была нiдзе, акрамя гэтай раeнiны e  лясах. Бацька мой,  ен быe
лепшы чалавек на свеце,  сам вучыe мяне, ен быe вельмi адукаваны чалавек. Я,
вядома, ведаю, якiя есць на свеце краiны, ведаю, што не паeсюль растуць нашы
ялiны, але скажыце, цi паeсюль чалавеку так сiра i холадна жыць на зямлi?
     --  Многiм холадна жыць на  зямлi, панi. Вiнаваты  e гэтым  людзi, якiя
прагнуць улады, непасiльнай, немагчымай  для  чалавека.  Вiнаваты таксама  i
грошы, з-за  якiх людзi хапаюць адзiн аднаго за глотку. Але мне здаецца, што
не паeсюль так сiратлiва, як тут.  Там, за лясамi, есць цеплыя лугi, кветкi,
буслы на дрэвах. Там таксама галеча i забiтасць, але там людзi неяк  шукаюць
паратунку ад гэтага. Людзi прыкрашаюць хаты, жанчыны смяюцца, дзецi бегаюць.
А тут усяго гэтага мала.
     -- Я  здагадвалася, -- сказала  яна.  --  Гэты  свет вабiць,  але я  не
патрэбная нiдзе, акрамя Балотных Ялiн.  Ды i што я там буду рабiць, калi там
патрэбны грошы?  Скажыце,  а  такiя  рэчы, як  каханне, як  сяброeства,  там
бываюць хоць часам? Цi гэта толькi e кнiгах, якiя есць у бiблiятэцы бацькi?
     Я зноe нi на хвiлiну не падумаe,  што  гэта двухсэнсоeны жарт, хоць мае
становiшча  было досыць  няемкiм:  сядзець у  начным  пакоi  i  размаeляць з
малазнаемай паненкай пра каханне, ды яшчэ па яе iнiцыятыве.
     -- Там яно часам бывае.
     -- Вось i я  кажу. Не  можа  быць,  каб  людзi хлусiлi. Але  тут нiчога
гэтага няма.  Тут багна i змрок.  Тут ваeкi... ваeкi з  палаючымi  вачыма. У
такiя ночы мне здаецца, што нiдзе, нiдзе на зямлi няма сонца.
     Мне стала  страшна, калi я пабачыe  сухi чорны бляск яе  вачэй, i,  каб
перавесцi тэму размовы на штосьцi iншае, сказаe:
     -- Няeжо вашы бацька i мацi не кахалi адзiн аднаго?
     Яна загадкава eсмiхнулася:
     --  У  нас не кахаюць. Гэты дом цягне з  людзей жыцце. I потым, хто вам
сказаe, што e  мяне была мацi.  Я яе не памятаю, яе не памятае нiхто e доме.
Часам мне здаецца, што я з'явiлася на свет сама.
     Нягледзячы на  глыбокую наieнасць гэтых  слоe, я зразумеe, што гэта  не
вядомая сцэна з "Дэкамерона"  i тут нельга смяяцца, бо гэта жудасна.  Перада
мною сядзела васемнаццацiгадовавя дзяeчына i размаeляла са мною пра тое, што
даeно  павiнна была  хаваць  у сэрцы i  што, аднак, мела  для яе не  большую
рэальнасць, нiж для мяне анелы на небясi.
     -- Вы памыляецеся, панi, -- буркнуe я,  --  каханне eсе ж  даецца  нам,
хоць зрэдку, на зямлi.
     --  Ваeкi не могуць кахаць. I як можна  кахаць, калi наперадзе  смерць.
Вось яна, за акном.
     Худзенькая  празрыстая  ручка паказала на  чорныя  плямы акон.  I  зноe
забулькацеe галасок:
     -- Вашы хлуслiвыя кнiгi пiшуць, што гэта найвялiкшая таямнiца, шчасце i
святло, што чалавек, калi яно прыходзiць, а другi не кахае, забiвае сябе.
     -- Так, -- адказаe я. -- Iначай не было б нi жанчын, нi мужчын.
     --  Хлусiце. Людзi  забiваюць  не сябе, а iншых, яны выпусцiлi на зямлю
тысячы прывiдаe, зданяe.  Я не веру,  я нiколi не  адчувала гэтага, значыць,
яго няма. Я нi да каго  не хачу дакранацца -- я хачу схавацца  ад кожнага. Я
нiкога не хачу, як дзieна пiшуць вашы кнiгi, "цалаваць" -- людзi кусаюцца.
     Нават  зараз такая размова  пужае некаторых мужчын  -- што ж казаць пра
тыя часы. Я  не  належаe да нахабных  мужчын, але мне не  было сорамна:  яна
размаeляла пра каханне так, як iншыя жанчыны  пра надвор'е.  Яна не  ведала,
нiчога не ведала пра гэта, яна была  неразбуджаная, зусiм халодная, халодная
як  лед. Яна  нават не магла разумець, сорамна гэта цi не. I вочы яе адкрыта
глядзелi e  мае, не прыгашаныя  павекамi. Гэта не магло быць какецтвам. Гэта
быe дзiценак, нават не дзiценак, а жывы труп.
     I яна глыбей захуталася e шаль i сказала:
     -- На  зямлi пануе смерць. Гэта я ведаю.  Я не люблю, калi  хлусяць пра
тое, чаго нiколi не было на зямлi.
     Мы пасядзелi  яшчэ. Вецер лямантаваe знадворку.  Яна  знiзала плячыма i
цiха сказала:
     -- Жахлiвы край, жахлiвыя дрэвы, жахлiвыя ночы.
     I зноe я пабачыe той самы выраз на яе твары i не зразумеe яго.
     -- Скажыце, гэта вялiкiя гарады, Вiльня i Менск?
     -- Даволi вялiкiя. Але Масква, Пецярбург большыя.
     -- I што, там таксама людзям нядобра eночы?
     -- Не,  што вы. Там  за вокнамi агнi, усю  ноч  гараць лiхтары, звiняць
конкi, там людзi смяюцца на вулiцах.
     Яна задумалася.
     --  Вось  бачыце.  А тут нiводнага агню.  Вакол гэты стары парк на дзве
вярсты e  кожны бок, а  за iм  спяць  без агнеe самотныя хаты. У замку  каля
пяцiдзесяцi пакояe,  не лiчачы калiдораe i розных пераходаe з  закуткамi. Ён
так даeно пабудаваны. I ен вельмi халодны,  бо продкi забаранiлi рабiць у iм
печкi, толькi  камiны,  каб  не было  падобна  на  простых суседзяe.  Камiны
палаюць удзень i eначы,  але  eсе адно па кутах вiльгаць i  паeсюль холад. У
нас  на пяцьдзесят пакояe толькi  тры чалавекi. Ахмiстрыня  спiць на  першым
паверсе, там  i  вартаeнiк.  Яшчэ  e  адным з  флiгеляe,  за  алеяй,  жывуць
вартаeнiк парку, кухарка i  праля. Там добра. А  e другой прыбудове дома,  з
асобным  уваходам, жыве яшчэ мой упраeляючы,  Iгнат Берман-Гацевiч. Нашто ен
патрэбен, упраeляючы, не ведаю,  але такi  закон. А e  доме  на eвесь  другi
паверх,  на  трыццаць  пакояe,  я  адна.  I  так  непрытульна,  што  хочацца
зацiснуцца кудысьцi  e кут, захутацца  з  галавою,  як дзiценку, у коeдру  i
сядзець так. Вось зараз мне чамусьцi вельмi добра i так спакойна, як не было
eжо два гады, з таго дня, як памер бацька. I мне зараз  усе роeна, есць агнi
за гэтымi вокнамi  цi  няма.  Ведаеце,  гэта вельмi добра,  калi  поруч есць
людзi.
     Яна давяла мяне праз гадзiну да  майго пакоя (яе  пакой быe толькi праз
адны дзверы ад майго) i, калi я eжо адчыняe дзверы, сказала:
     -- Калi вы  цiкавiцеся старымi паданнямi  --  пашукайце e бiблiятэцы, у
шафе для рукапiсаe. Там павiнен быць рукапiсны том  паданняe, нашых сямейных
паданняe. Ну, i яшчэ такiя-сякiя дакументы.
     I дадала:
     -- Дзякуй вам, пан Беларэцкi.
     Я не зразумеe, за што яна мне дзякавала,  i, прызнаюся, нават не вельмi
думаe пра гэта, калi eвайшоe у невялiкi свой пакой без засаeкi на  дзвярах i
паставie свечку на стол.
     У пакоiку быe  ложак, шырокi,  як поле бою  пад Койданавым.  Над ложкам
стары  балдахiн.  На  падлозе  --  выцерты  цудоeны  кiлiм.  Ложак,  вiдаць,
засцiлалi з  дапамогаю асаблiвай  палкi (як дзвесце  год  таму), такi ен быe
вялiкi. I палка  стаяла  поруч. Акрамя ложка была камода, высокая канторка i
стол. Больш нiчога.
     Я распрануeся i лег пад цеплую  коeдру, задзьмуeшы свечку.  Адразу ж за
акном  выступiлi на сiнiм фоне  чорныя  сiлуэты  дрэe,  i данесся  iх роeны,
наводзячы сон, шум.
     I чамусьцi  гэта  адчуванне закiнутасцi зрабiла тое, што я  выцягнуeся,
закiнуe  рукi за галаву  i, ледзь  не  засмяяeшыся  ад  шчасця,  заснуe,  як
правалieся e нейкую цемную i прыемную прорву.
     Праз сон мне здалося яшчэ толькi, што нехта iшоe маленькiмi асцярожнымi
крокамi  па калiдоры, але я не звярнуe на гэта  eвагi, я спаe i радаваeся  e
сне, што сплю.
     Гэта была апошняя мая спакойная ноч у доме Яноeскiх на Балотных Ялiнах.
     Навокал на многiх  дзесяцiнах  шумеe i  хваляваeся пад  асеннiм дажджом
закiнуты, глухi, чорны ад старасцi i вiльгацi парк.




     Наступны дзень  быe звычайным шэрым днем, якiя часта бываюць увосень на
Беларусi. Ранкам  я  не бачыe  гаспадынi, мне сказалi, што яна  дрэнна спiць
уначы i таму  eстае позна. Твар ахмiстрынi, калi я сядзеe за  сняданнем, быe
нейкi воцатна-кiслы i такi надзьмуты, што непрыемна было глядзець. Таму я не
затрымаeся за  сталом,  узяe у  пакоi свой вялiзны  зашарпаны  сшытак,  пяць
алоeкаe, накiнуe сухi плашч i, распытаeшы  пра дарогу да блiжэйшага пачынка,
выйшаe з пакоя.
     Мне  адразу ж  стала  неяк лягчэй,  хоць наваколле не  магло пахвалiцца
весялосцю.  Толькi  тут,  на  мокрай сцежцы,  я змог добра разгледзець  гэты
дом-палац. Уначы ен здаeся мне меншым, бо абодва яго крылы надзейна хавалiся
e паркавым гушчары i eвесь першы паверх цалкам зарос здзiчэлым, вялiзным, як
дрэвы, бэзам. А  пад бэзам раслi высокiя, вышэй за чалавека, жоeтыя вяргiнi,
мясiсты  дзядоeнiк,  глухая крапiва i iншая дрэнь. Высоeваe  там-сям,  як ва
eсiх   вiльготных  мясцiнах,   свае  лапчастыя   сцяблiны  падтыннiк,  буялi
мядзведжая дуда, шыпшына, лiснiк. I на чорнай ад вiльгацi зямлi сярод гэгага
разнатраeя  ляжалi  белыя ад цвiлi,  вiдаць, абламаныя  ветрам, каржакаватыя
сукi дрэe.
     Сляды чалавечай рукi былi вiдаць толькi  перад уваходам,  дзе  змрочным
пурпурам гарэлi на вялiкай курцiне познiя астры.
     I  дом выглядаe  так  змрочна  i  холадна, што сэрца  сцiснула.  Быe ен
двухпавярховы,  з  вялiзным бельведэрам  i  невялiкiмi вежкамi  па  краях  i
вызначаeся  той  адсутнасцю  архiтэктуры, якая была  тыповай  для беларускiх
палацаe  у  тыя  часы, калi  нашы продкi  кiнулi  будаваць замкi,  але  яшчэ
патрабавалi  ад дойлiдаe, каб яны рабiлi палацы  падобнымi на гэтыя замшэлыя
старыя берлагi.
     Я вырашыe iсцi  e пачынак не раней, як агледзеeшы eсе тут, i пайшоe  па
алеi. Чорт ведае, якi дурань вырашыe насаджаць у такiм змрочным месцы ялiны,
але  гэта было  зроблена,  i дрэвы, якiм  было нiяк  не  менш за сотню  год,
зрабiлi  мясцовасць толькi трошкi больш прыемнай, нiж  славуты лес у  Дантэ.
Ялiны, тоeстыя --  дваiм не абхапiць,  -- падступалi  да самых муроe палаца,
заглядалi  лапамi  e  вокны,  узвышалкя  сiне-зяленымi  конусамi над  дахам.
Стаeбуры iх зацягнула сiвая барада мхоe i  лiшайнiкаe, нiжнiя галiны звiсалi
да зямлi, як шатры, i алея нагадвала вузкае мiжгор'е. Толькi ля самага  дома
бачны  былi там-сям пахмурныя, чорныя ад дажджу, амаль голыя  волаты  лiпы i
адзiн каржакаваты дуб, вiдаць, запаветны, бо eзносie сваю макушу на некалькi
сажняe вышэй за самыя высокiя ялiны.
     Ногi мае бясшумна ступалi па iглiцы, пасля я пачуe, што злева пацягнула
дымком, i пайшоe на пах. Хутка дрэвы расхiнулiся, толькi каб паказаць такi ж
зарослы флiгель з паваленым ганкам i забiтымi вокнамi.
     "З  палову  вярсты  будзе  да  палаца,  -- падумаe я. --  Калi, скажам,
гаспадароe надумаюцца рэзаць -- тут не пачуюць, хоць з гарматы страляй".
     Ля самых  акон стаяe на дзвюх цаглiнах чыгунок, i нейкая сiвая гарбатая
жанчына памешвала e  iм лыжкай.  Напэeна,  у  флiгелi  дымiлi печы,  i  таму
гаспадары да позняй восенi варылi ежу на свежым паветры.
     I зноe зялены змрок алеi. Я вельмi доeга iшоe ею, пакуль не дабраeся да
таго месца, праз якое мы трапiлi e  парк. Тут бачны былi свежыя сляды нашага
вазка, i агароджа,  чыгунная, вiтая, выключна  тонкай работы, была павалена,
разбiта на кавалкi i адцягнута e бакi. Праз яе вiткi прараслi даволi вялiкiя
бярозкi. А за  агароджай (тут алея  звяртала  налева i цягнулася  немаведама
куды)  ляжала бурая  неабсяжная  раeнiна са скарлючанымi  рэдкiмi  дрэeцамi,
зяленымi вокнамi (у адно з iх мы, вiдаць, учора ледзь не трапiлi, i я заднiм
лiкам пахаладзеe ад жаху), рэдкiмi велiчнымi каменнямi.
     Самотная варона круцiлася над гэтым гiблым месцам.
     ...Калi я з'явieся  надвячоркам дадому з пачынка, я  быe  так  намучаны
гэтым змрочным месцам, што ледзь  узяe  сябе e рукi. Мне  пачынала здавацца,
што гэта назаeседы, гэтыя бурыя раeнiны, дрыгва, напаeжывыя ад трасцы людзi,
вымiраючы ад старасцi  парк -- уся гэта безнадзейная i  eсе ж  родная зямля,
над якою eдзень хмары, а eначы свецiць воeчае сонца або лье бясконцая злiва.
     Надзея Яноeская  чакала мяне e тым самым пакоi,  i зноe  былi  той самы
дзieны  выраз  на  яе  перакрыeленым  твары  i  тая  самая няeважлiвасць  да
вопраткi. Толькi на стале, дзе стаяe познi абед, былi змены.
     Абед  быe вельмi  сцiплы  i  не каштаваe гаспадынi  анi шэлега,  бо eсе
стравы былi з вясковых  прадуктаe. Толькi на сярэдзiне стала стаяла бутэлька
вiна,  ды i тое, вiдаць, было свае, са сваiх сутарэнняe.  Але eсе iншае было
проста феерверкам фарбаe i форм. Пасярэдзiне стаяла срэбная ваза для кветак,
i  e  ей дзве жоeтыя галiнкi  клена, поруч  з  ею,  але, вiдаць,  з  другога
сервiза,  вялiкая, таксама срэбная, супавая мiса,  срэбная салонка, талеркi,
блюда.  Але  здзiвiла  мяне не гэта,  тым  больш  што eсе  гэтыя  рэчы  былi
разрозненыя,  цемныя ад старасцi, там-сям  трошкi змятыя. Здзiвiла мяне тое,
што гэтыя рэчы былi даeняй мясцовай работы.
     Вы,  вядома,  ведаеце, што стагоддзi  два-тры  таму срэбная  i  залатая
пасуда на Беларусi была пераважна нямецкай работы, вывезеная з прусаe. Гэтыя
прадметы, багата аздобленыя рознымi выкрутасамi, рэльефнымi фiгуркамi святых
i анелаe, былi саладжавыя i прыгожанькiя, да таго,  што хацелася ванiтаваць,
але што зробiш, гэта была мода.
     А  гэта  было  свае: нязграбныя, трошкi прысадзiстыя  фiгуркi на  вазе,
характэрны арнамент. I нават у  жанчыны на салонцы  было простае шыракаватае
тутэйшае аблiчча.
     I сярод гэтага стаялi два келiхi з вяселкавага старажытнага шкла, якога
зараз на вагу золата не знойдзеш (адзiн келiх, перад ею, быe  трошкi надбiты
зверху).
     Як на грэх, адзiны за eвесь дзень апошнi прамень  сонца прабieся e акно
i зайграe у шкле, запалie у iм дзесяткi рознакаляровых агеньчыкаe.
     Гаспадыня, напэeна, заeважыла мой позiрк i сказала:
     --  Гэта eсе  апошняе  з тых  трох  прыбораe, якiя засталiся ад продка,
Рамана Жысь-Яноeскага. Але ходзiць недарэчнае паданне, быццам гэта падарунак
яму... ад караля Стаха.
     Праeда, сення яна неяк пажвавела, здавалася  нават не такой непрыгожай,
вiдаць, ей падабалася новая роля.
     Мы  выпiлi  вiна  i  паелi,  амаль  увесь  час  размаeляючы. Вiно  было
чырвонае, як  гранат,  i  надзвычай добрае.  Я  зусiм  развесялieся,  смяшыe
гаспадыню, i нават у яе з'явiлiся на шчоках дзве  не вельмi здаровыя ружовыя
плямы.
     -- А чаму вы дадалi да прозвiшча вашага продка гэты прыдомак "жысь"?
     -- Даeняя гiсторыя, --  зноe змрочна сказала яна. -- Справа  як  быццам
была на паляваннi. Да глухаватага караля  са спiны бег зубр,  i пабачыe гэта
адзiн Раман. Ён  крыкнуe яму: "Жысь!" -- гэта па-нашаму,  мясцоваму, значыць
"сцеражыся!",  i кароль павярнуeся, але, адбягаючы eбок, упаe. Тады Раман, з
рызыкай забiць караля,  стрэлам трапie зубру e  вока, i той павалieся  амаль
побач  з  каралем.  Пасля  гэтага e наш герб  далi  пiшчаль, а да  прозвiшча
прыдомак "жысь".
     -- Такiя выпадкi маглi быць у тыя часы, -- сцвердзie я.  -- Прабачце, я
прафан  у  геральдыцы.  Яноeскiя, мне  здаецца,  вядуцца  на  нашай зямлi  з
дванаццатага стагоддзя?
     -- З трынаццатага, -- сказала яна. -- I лепей  бы  яны не вялiся. Гэтыя
законы роду чыстае  глупства, але супраць iх не пойдзеш. Гэтыя камiны,  гэта
правiла  абавязкова  жыць  у  гэтым  доме  камусьцi  з  нашчадкаe,  забарона
прадаваць яго. А, мiж iншым, мы жабракi. I дом гэты -- жахлiвы дом. I на нас
як праклен якi  ляжыць.  Двойчы пазбаeлялi герба,  труцiлi.  Амаль  нiхто  з
продкаe не памер сваей смерцю. Вось гэтага e чырвоным плашчы жыeцом адпелi e
царкве,  вось гэтая  жанчына з  непрыемным  тварам,  наша  дальняя  сваячка,
Дастаеeская (мiж iншым, адзiн  з продкаe славутага пiсьменнiка), забiла мужа
i ледзь не знiшчыла пасерба, яе засудзiлi да  страты. Што зробiш,  нашчадкам
за  eсе гэта трэба плацiць, i  на мне род  Яноeскiх  згiне. А як мне хочацца
часам на  цеплае сонца, пад шаты сапраeдных  дрэe, якiя  тут не растуць. Мне
часам сняцца яны  -- маладыя, вялiзныя,  пышныя, як зяленае воблака. I воды,
такiя светлыя, такiя поeныя,  што дух займае, што спыняецца ад шчасця сэрца.
А тут гэтыя агiдныя ялiны, дрыгва, змрок...
     Полымя  камiна наружовiла  яе  твар.  За  вокнамi eжо залягла  глыбокая
чорная ноч, i, вiдаць, пачалася злiва.
     -- Ах, пан Беларэцкi,  я  такая  шчаслiвая, што вы тут, што  есць поруч
чалавек. Звычайна я e такiя вечары голасна  спяваю, але я i песень добрых не
ведаю, усе  старыя, з  рукапiсных кнiг, сабраных дзедам. I там жахi: чалавек
цягне па расянцы чырвоны след, а звон, якi даeно патануe у дрыгве, гучыць па
начах, гучыць...

     Прыходзяць днi, адыходзяць днi... --

     заспявала яна глыбокiм дрыжачым голасам. --

     Прыходзяць днi, адыходзяць днi,
     На святло наплывае цень.
     Б'ецца Сказко з Кiрдзяем Пацуком,
     Б'ецца i ноч i дзень.
     Кроe ад напругi з пазногцяe бяжыць,
     З шабляe полымя мечуць паны,
     I eпаe Сказко, i паклiкаe ен:
     "Дзе ж вы, другi?" Не чуюць яны.
     Любка Юр'еeна eчула голас яго,
     Пазбiрала свой моцны род.
     I "пабеглi есмо" на конях яны
     Да далекiх рудых балот.

     -- А далей дрэнна. Не хачу спяваць. Толькi i добра, што апошнiя радкi:

     I яны пiлi адзiн аднаго,
     I яны у згодзе жылi.
     Пакуль сонца ззяла над грэшнай зямлей,
     Пакуль разам у дол не сышлi.

     Я  быe глыбока,  ад усяго  сэрца расчулены.  Такое пачуцце бывае толькi
тады, калi чалавек глыбока  верыць  у тое, пра што  спявае. I якая  цудоeная
старая песня!
     А яна раптам уткнулася тварам у далонi i  зарыдала. Дальбог, сэрца  мае
аблiлося крывею. Што зробiш, я наогул недаравальна жаласлiвы.
     Не памятаю, якiмi словамi я яе суцяшаe.
     Паважаны чытач,  да гэтага самага  месца я быe, так  бы мовiць, суровым
рэалiстам у сваiм апавяданнi. Вы ведаеце, я не вялiкi ахвотнiк да раманаe  у
духу мадам  Радклiф i першы не паверыe бы,  каб хтосьцi  расказаe мне такое.
Тон майго апавядання рэзка мяняецца.
     Паверце  мне,  каб  усе гэта было выдумкай --  я б выдумаe  гэта  зусiм
iначай.  У  мяне  eсе ж добры  густ,  а такога  нiводны  з  паважаючых  сябе
раманiстаe не насмелieся б прапанаваць сур'езным людзям.
     Але  я распавядаю шчырую  праeду. Мне нельга  хлусiць, а  гэта для мяне
занадта свае, занадта важлiвае. Таму буду распавядаць, як яно было.
     Мы  сядзелi некаторы час  моeчкi;  камiн дагараe, i цемра пасялiлася па
кутах вялiзнай залы, калi я  глянуe на яе i спалохаeся: такiя шырокiя былi e
яе вочы, так дзieна нахiлена галава. I зусiм  не было бачна вуснаe,  так яны
збялелi.
     -- Чуеце?
     Я прыслухаeся. У мяне тонкi слых, але толькi  праз хвiлiну я пачуe тое,
што чула яна.
     Недзе e калiдоры, злева ад нас, трашчаe пад нечымi крокамi паркет.
     Хтосьцi iшоe  доeгiмi  бясконцымi  пераходамi, i крокi  то зацiхалi, то
з'яeлялiся зноe.
     -- Чуеце? Топ-топ-топ...
     -- Надзея Раманаeна, што з вамi, што такое?!
     -- Пусцiце мяне... Гэта Малы Чалавек... Гэта зноe ен... Па маю душу.
     З усяго гэтага я зразумеe толькi тое, што e  гэтым доме  чыняцца нейкiя
недарэчныя жарты, што тут нейкi вiсус палохае жанчыну.
     Не зважаючы на тое, што яна схапiла мяне за рукаe, iмкнучыся затрымаць,
я схапie камiнную качаргу i кiнуeся па сходах да калiдора. Гэта было справай
хвiлiны,  i я расчынie нагою дзверы. Вялiзны калiдор  быe напаeцемны,  але я
добра  бачыe, што  e iм нiкога не было.  Так,  нiкога  не было. Былi  толькi
крокi, якiя гучалi па-ранейшаму трохi няeпэeнена, але гучна. Яны былi  зусiм
блiзка ад мяне, але патрохi аддалялiся e другi канец калiдора.
     Што заставалася рабiць? Ваяваць з тым, каго не бачыш? Я ведаe, што гэта
дарэмная  справа, але  я стукнуe качаргою проста e тое месца, адкуль  чулiся
крокi. Качарга прарэзала пустое паветра i са звонам упала на падлогу.
     Смешна? Мне было e той час, як вы  здагадваецеся, не да смеху. У  адказ
на мой дастахвальны  i рыцарскi eдар нешта жаласна i глуха застагнала, пасля
пачулiся яшчэ два-тры крокi -- i eсе сцiхла.
     Толькi тут я  eспомнie, што гаспадыня засталася  адна  e гэтай вялiзнай
цемнай зале, i заспяшаeся да яе.
     Я чакаe, што яна страцiла  прытомнасць, звар'яцела ад жаху памерла, але
толькi  не таго,  што  пабачыe. Яноeская  стаяла  ля  камiна, i твар  яе быe
суровы, змрочны, амаль спакойны, толькi з тым самым  незразумелым  выразам у
вачах.
     -- Дарэмна вы кiнулiся туды,  -- сказала яна. -- Вы, вядома,  нiкога не
пабачылi. Я ведаю, бо бачу  яго толькi  я  i  часам  яшчэ ахмiстрыня. Берман
бачыe яго.
     -- Каго "яго"?
     -- Малога Чалавека Балотных Ялiн.
     -- А гэта што такое?
     -- Не ведаю. Але ен з'яeляецца, калi e Балотных Ялiнах  хтосьцi павiнен
памерцi наглай смерцю. Ён можа хадзiць яшчэ год, але дачакаецца свайго.
     --  Магчыма, -- няeдала пажартаваe я. --  Будзе  сабе хадзiць  яшчэ год
семдзесят, пакуль вас не пахаваюць праeнукi.
     Яна рэзка адкiнула галаву:
     -- Я ненавiджу  тых, хто жэнiцца. I  не  смейце жартаваць з гэтым. Гэта
занадта сур'езна. Так загiнула восем маiх продкаe,  -- гэта толькi тыя,  пра
каго запiсалi, -- i заeжды e запiсах упамiнаюць Малога Чалавека.
     -- Надзея Раманаeна, не хвалюйцеся, але нашы продкi  верылi, мiж iншым,
i  e  ведзьмакоe таксама.  I заeжды  знаходзiлiся людзi, якiя  клялiся,  што
бачылi iх.
     -- А бацька? Мой бацька? Гэта не запiсы, гэта чула, гэта бачыла я сама.
Бацька  быe  атэiст, але e Малога Чалавека i  ен верыe да таго самага  часу,
пакуль яго не  даканала дзiкае паляванне. Я чула, разумееце?! Тут вы мяне не
пераканаеце. Гэтыя крокi гучалi e нашым палацы перад яго  смерцю амаль кожны
дзень.
     Што   мне  было   рабiць?  Пераконваць  яе,  што  гэта   была  слухавая
галюцынацыя? Але я не  галюцынiраваe,  я  выразна чуe крокi i стогн. Казаць,
што гэта нейкi  стары акустычны  эфект? Не  ведаю цi  дапамагло б гэта, хоць
палова чутак пра  прывiды e  старых  будынках грунтуецца  менавiта на  такiх
фокусах.  Напрыклад, вядомы прывiд  палаца  Любамiрскiх  у Дуброeне выявieся
нарэшце сасудам з ртуццю i залатымi манетамi, якi  невядомы жартаeнiк год за
сто  да адкрыцця  таямнiцы замураваe  у  комiн  якраз  у  тым месцы,  дзе ен
выходзie на сонечны  прыпек.  Варта было начному  холаду начаць  змяняцца на
дзенную спякоту, як  амаль ва  eсiх пакоях другога  паверха пачыналiся дзiкi
лямант i шоргат.
     Але хiба пераканаеш у гэтым дурненькае дзяeчо? Таму я з важным выглядам
спытаe:
     -- А хто ен такi, якi ен, гэты Малы Чалавек Балотных Ялiн?
     -- Я яго бачыла  тройчы i eсе наводдаль.  Аднойчы гэта было перад самай
смерцю  бацькi.  Двойчы  --  нядаeна. А  чула,  можа,  сотню  разоe. I  я не
спалохалася, толькi апошнi  раз,  можа... трошкi. Я  пайшла да  яго,  але ен
знiк. Гэта  сапраeды  малы чалавек,  можа, па грудзi мне, ен худы i нагадвае
заморанага дзiценка.  У  яго  сумныя  вялiкiя  вочы,  надта  доeгiя  рукi  i
ненатуральная выцягнутая  галава. Апрануты ен,  як дзвесце  год таму, але на
заходнi манер. Вопратка зяленая. Ён звычайна  зварочваe ад мяне за паваротку
калiдора i, пакуль я дабягала,  знiкаe, хоць гэты  калiдор  зусiм глухi. Там
есць  толькi пакой з  даeно закiнутым  рызманом.  Але  ен забiты  дзюймовымi
цвiкамi: мы назнарок пасля спрабавалi адчынiць -- нельга.
     Мне стала вельмi шкада яе. Няшчасная, напэeна, проста была  на шляху да
вар'яцтва.
     -- I гэта яшчэ не eсе, -- насмелiлася яна. -- Можа,  трыста год не было
e  гэтым  палацы  Блакiтнай Жанчыны -- бачыце, вось той,  што  на  партрэце.
Сямейныя паданнi казалi, што  яна  задаволiла прагу помсты, але я не верыла.
Гэта была  не такая  асоба. Калi  яе  e  1501 годзе  цягнулi  на страту, яна
крыкнула мужу:  "Косцi мае не  супакояцца,  пакуль не здохне апошняе  змеяня
гэтай пароды". I пасля амаль сто год ад яе  не было  паратунку: то  чума, то
невядома  кiм падкiнутая  e кубак  атрута, то смерць  ад  невядомага начнога
жаху. Яна кiнула помсцiць толькi прапраeнукам...  Але зараз я ведаю, што яна
трымае слова. Не  так даeно яе пабачыe Берман на  забiтым  балконе, бачылi i
другiя.  Не бачыла адна толькi я, але  гэта  яе звычай,  спачатку паказвацца
iншым, а таму, каму трэба, толькi e часiну  смерцi... Мой род знiкне на мне,
я гэта ведаю. Нядоeга засталося чакаць. Яны будуць задаволены.
     Я eзяe яе  руку  i моцна  сцiснуe,  жадаючы прывесцi яе да прытомнасцi,
чымсьцi адцягнуцть ад гэтых слоe, якiя яна казала, быццам у сне.
     -- Вы не павiнны непакоiцца. Калi на тое пайшло,  я таксама зацiкавieся
гэтым. Зданям не месца e век пары. Я клянуся вам, што тыя два тыднi, што мне
засталося тут быць, я прысвячу гэтаму.  Ч-чорт, бязглуздзiца  нейкая! Толькi
не бойцеся.
     Яна eсмiхнулася слабай цiхай усмешкай.
     -- Што вы... я прывыкла. Такое тут робiцца кожную ноч.
     I  той  самы незразумелы для  мяне выраз на  твары, якi  так  псаваe яе
аблiчча. Толькi тут  я  зразумеe яго. Гэта быe жах,  застарэлы цемны жах. Не
той  жах,  якi  прымушае  на хвiлiну  eстаць  дыбарам  валасы,  а  жах,  якi
настойваецца гадамi, якi становiцца нарэшце звыклым станам для арганiзма, ад
якога не пазбаeляюцца нават  у  сне. Нябога была б, можа, i нядрэнная сабою,
каб не гэты eстойлiвы цемны жах.
     А яна,  нягледзячы на тое,што я быe  блiзка,  аж насоeвалася блiжэй  да
мяне, толькi каб не бачыць спiною чакаючай цемры.
     -- Ах,  пан  Беларэцкi,  гэта жахлiва.  Чым  я  вiнаватая, што  павiнна
адказваць за грахi  дзядоe? А  на гэтыя слабыя  плечы лег  увесь  цяжар  без
астачы. Ён  лiпкi i цемны. Каб вы ведалi,  колькi крывi, забойстваe, сiрочых
слез, звычайнага бруду на кожным шляхецкiм гербе! Колькi забiтых, зашмаганых
да  смерцi,  пакрыeджаных!  Мы  не  маем  права на  iснаванне,  нават  самыя
сумленныя, самыя лепшыя.  У  нашых жылах не блакiтная, а брудная кроe. Няeжо
вы  думаеце, што eсе мы, да дваццатага калена, не павiнны адказваць за гэта,
адказваць жахам, галечай,  смерцю?  Мы  былi такiя  абыякавыя да народа, якi
пакутаваe з намi поруч i ад нас, мы  лiчылi яго  быдлам, мы лiлi вiно, а яны
лiлi кроe. Яны не  бачылi нiчога, акрамя  дрэннага хлеба. Пан  Дубатоeк, мой
сусед, аднойчы прыехаe да бацькi i распавеe анекдот пра тое, як мацi-сялянка
прывяла сына да пана i той пачаставаe iх калдунамi з мясам. Дзiценак спытаe,
што  гэта такое.  Мацi,  па  вясковай  далiкатнасцi,  штурхнула яго нагою  i
шапнула:  "Маeчы!" Дзiценак з'еe тое, што было на талерцы, пасля eздыхнуe  i
цiха сказаe: "А я дзесяць маeчоe з'еe". Усе, хто слухаe анекдот, смяялiся, а
я здатная была даць  Дубатоeку ляпасу. Гэта  не смешна, калi дзецi  нiколi e
вочы  не бачылi  калдуноe, нiколi-нiколi  не  елi мяса. У iх  рэдкiя валасы,
крывыя ногi, у чатырнаццаць год гэта зусiм дзецi, а e дваццаць пяць -- дзяды
са зморшчанымi  старэчымi тварамi.  Як  iх  нi гадуй  -- яны народзяць такiх
самых дзяцей, калi наогул народзяць. Яны адказвалi нам паeстаннямi, лютавалi
e гэтых паeстаннях, бо да гэтага цярпелi цэлае стагоддзе нечуваную крыeду. I
мы  пасля страчвалi iх.  Вось  гэты, на  сцяне, у бабровым футры,  закатаваe
нават свайго стрыечнага брата, якi стаe  на бок вашчылаeцаe. Прозвiшча брата
было Агей Грынкевiч-Яноeскi.
     Якiя мы былi абыякавыя. Такiя  самыя двухногiя, як мы,  елi траву, хоць
край  наш,  шчодры  i багаты, лепшы на  зямлi,  нiколi не прымусiць чалавека
памерцi  ад  нястачы  ежы.  Мы  гандлявалi  радзiмай,  прадавалi  яе  хцiвым
суседзям, а сяляне любiлi яе, сваю мачыху, i... падыхалi ад бясхлеб'я. I хто
абвiнавацiць iх,  калi яны возьмуць  вiлы i  eваб'юць  iх нам у грудзi?  Мне
здаецца,  што  нават  праз сто год, калi eсе мы  вымрам, калi нашчадкi гэтых
няшчасных  выпадкова адшукаюць нейкага  шляхцiца  -- яны будуць мець  поeнае
права забiць яго. Зямля не для нас.
     Я  глядзеe  на  яе са  здзieленнем. Гэты запал,  гэта натхненне eласным
словам зрабiлi яе твар незвычайным. Я толькi тут зразумеe, што нiякая яна не
непрыгожая, што перада  мною незвычайная  дзяeчына, прыгожая  дзieнай, трохi
вар'яцкай прыгажосцю.  Ух! Якая гэта была прыгажосць!!! Напэeна, такiмi былi
нашы старажытныя  "прарочыцы", якiя  бiлiся e  атрадах  Мурашкi  i Мужыцкага
Хрыста. Гэта  была  прыгажосць  незямная,  замучаная  з  горкiмi  вуснамi  i
вялiкiмi чорнымi сухiмi вачыма.
     I раптам... усе гэта  знiкла. Перада мною зноe сядзеe той самы заморак.
Толькi я eжо ведаe, якая яна на самай справе.
     -- I eсе ж мне вельмi,  вельмi не хочацца памiраць.  Я так  хачу сонца,
iншых, не бачаных мною  лугоe, дзiцячага смеху. Я вельмi жадаю  жыць, хоць i
не маю на гэта права.  Толькi гэта i дало мне магчымасць вытрымаць гэтыя два
гады, хоць выйсця няма. Тут начныя крокi. Малы Чалавек, Блакiтная Жанчына. Я
ведаю, я памру. I eсе  гэта дзiкае паляванне караля Стаха. Каб не яно -- мы,
магчыма, яшчэ жылi б. Яно заб'е нас.
     I яна змоeкла, змоeкла на цэлую гадзiну, пакуль  не прыйшоe час iсцi па
пакоях.
     I калi да гэтага вечара  я быe абыякавы да гэтай заморанай шляхцяначкi,
дык  пасля яе  палкiх  слоe  зразумеe,  што  нейкiм  дзiвам  з яе  атрымаeся
сапраeдны чалавек. Гэтаму чалавеку трэба было абавязкова дапамагчы.
     I, лежачы e цемры з адкрытымi вачыма, я  амаль да ранку думаe, што калi
eчора  я вырашыe  ехаць праз два днi з брыдкага месца  i далей  ад радавiтай
гаспадынi,  дык  зараз я застануся тут  на тыдзень, два,  тры, на месяц, каб
разгадаць усе  гэтыя  таямнiцы  i  вярнуць сапраeднаму чалавеку заслужаны iм
спакой.




     Першае, што я зрабie наступнага дня, гэта ададраe дошкi ад дзвярэй таго
адзiнага закалочанага пакоя, у якiм толькi i мог знiкнуць Малы Чалавек, калi
ен  быe iстотай  з плоцi i крывi. Цвiкi  заржавелi, фiленгi на дзвярах  былi
цэлымi, у пакоi ляжаe пласт пылу на тры пальцы. Там нiхто не мог схавацца, i
я зноe  закалацie  дзверы.  Пасля я  абследаваe усе  пакоi e  другiм крыле i
пераканаeся, што схавацца там няма дзе. Над калiдорам, дзе я чуe крокi, была
гара, на якой таксама не было слядоe. Справа былi дзверы e мой пакой i пакой
гаспадынi, глухi мур i за iм парк.
     Ад усяго гэтага  e мяне  пачало круцiцца e галаве. Няeжо сапраeды iснуе
на свеце нешта зверхразумовае? З  гэтым я, загартаваны "афеiст", нiяк не мог
згадзiцца.
     Мне прыйшла e галаву  думка, што трэба пайсцi e бiблiятэку  i даведацца
нарэшце, што гэта за дзiкае паляванне, пра якое мне было нязручна распытваць
гаспадыню. Дарэчы,  я спадзяваeся адшукаць там якi-небудзь стары план  дома,
каб  пасля распачаць метадычныя пошукi. Я ведаe, што e нашых  старых палацах
бывалi часам так  званыя "слухаeкi",  гэта значыць таемныя прабоi e мурах. У
iх  звычайна  былi  замураваны "галаснiкi",  -- асобай  формы  гарлачы,  што
eзмацнялi гукi, -- i гаспадар мог, знаходзячыся e другiм канцы палаца, добра
чуць, што гавораць госцi або слугi e гэтым канцы.
     Магчыма,  i тут  было  нешта падобнае.  Якая-небудзь ахмiстрыня хадзiла
eначы на першым паверсе, а крокi яе былi чутны тут. Гэта была слабая надзея,
але чаго не здараецца...
     I я накiраваeся e бiблiятэку, якая размяшчалася e бельэтажы, мiж першым
i другiм паверхамi, у асобным крыле.
     Рэдка мне здаралася  бачыць  такiя  запушчаныя  пакоi.  Паркет  выбiты,
вялiзныя  вокны e пыле,  люстры на столi e пыльных чахлах. Вiдаць, гэта была
самая  старажытная  частка  дома,  "замчышча", вакол якога  пасля eзнiк  сам
палац.  Гэта  прыйшло e  маю галаву, калi я пабачыe  перад самай бiблiятэкаю
дзieны  пакой.  I  тут  быe  камiн, але такi  вялiзны, што зубра  можна было
засмажыць,  i нават  гнезды ад пожагаe яшчэ  засталiся на яго  сценах. Вокны
маленькiя,  з  каляровых  шкельцаe,  сцены  груба   атынкаваныя;   на  столi
перакрыжоeваюцца цяжкiя квадратныя бэлькi, укрытыя  закуранай  разьбою. А на
сценах старая грубая зброя.
     Словам, гэта  быe  пакой тых "добрых  старых часоe", калi паны разам  з
хлопамi збiралiся e адну залу i сядзелi зiмовымi вечарамi пры вогнiшчы. Панi
i  чаляднiцы пралi, пан гуляe з  хлопцамi e "дваццаць пальцаe" або  e косцi.
Ах, iдылiчныя старыя часы! I куды, нашто вы толькi знiклi? Праeда, пасля мiж
адным  i  другiм магло  здарыцца такое,  што  -- толькi  паслухаеш  --  кроe
ледзянее i жыць не  хочацца, але ж  гэта глупства,  на  гэта зважаюць толькi
сентыментальныя хлюпiкi.
     Прабачце  мне,  шаноeныя чытачы, што я  не магу прайсцi  мiма нiводнага
пакоя, каб не  распавясцiць  пра яго. Што  паробiш,  на старасцi год чалавек
робiцца балбатлiвы. I, да таго ж, вы такога нiколi не бачылi i  не пабачыце.
Магчыма, камусьцi будзе цiкава.
     Бiблiятэка была  пад  стыль  перадпакоя.  Высокiя скляпеннi,  вокны  на
калонках, крэслы, абабiтыя рудой ад  старасцi скурай, вялiзныя шафы моранага
дубу i кнiгi, кнiгi, кнiгi.
     Ну, як прайсцi паeз iх  i не  сказаць вам хаця  пару слоe! У мяне слiна
цячэ ад адных успамiнаe. Даeнiя пергаментныя кнiгi, кнiгi на першай порыстай
паперы, кнiгi на жоeтай ад  старасцi, гладкай  iльснянай паперы. Кнiгi  ХVII
стагоддзя,  якiя адразу адгадаеш па гатунку скуры на вокладках.  Рудая скура
вокладак ХVIII стагоддзя;  драeляныя дошкi, абцягнутыя тонкай чорнай скурай,
на вокладках кнiг ХVI стагоддзя.
     I назвы, Божа, якiя назвы! "Катэхiзiс роускi", "Сапраeдная  хронiка Яна
Збароeскага",  "Варлам-iндзеянiн",  "Прытча пра  славiя", старыя шастадневы,
"Пчала працавiтая", рукапiсныя зборнiкi  старых легенд, "Gista Romanorum"  з
двухсот  апавяданннe,  "Трышчан  i  Iзота",  "Бава"  e  беларускiм варыянце,
"Анафегмы",  "Прамова Мялешкi"  -- гэта быe скарб.  А  больш новыя  манерныя
кнiгi з доeгiмi  назвамi накшталт:  "Плаценне  амурнае, або тысяча спосабаe,
якiмi адарыраваны кавалер свой прадмет да згоды з амурнай пажадлiвасцю сваей
прывесцi можа".  Але  хопiць,  iначай я  рызыкую  нiколi не скончыць  свайго
апiсання.
     Я  так захапieся  кнiгамi,  што  не  адразу  заeважыe у  пакоi  другога
чалавека.  А ен  мiж тым узняeся з крэсла i чакальна глядзеe на мяне,  трохi
нахiлieшы галаву.  На вуснах  ягоных  была  прыемная  eсмешка, вялiкiя  вочы
ласкава eсмiхалiся. Адной рукою ен сарамлiва  прытрымлiваe на жываце  халат.
Мы адрэкамендавалiся.
     -- Андрэй Беларэцкi.
     --  Iгнась  Берман-Гацэвiч,  упраeляючы,  --  сказаe ен цiхiм  ветлiвым
голасам.
     Мы селi. Я глядзеe  на гэтага чалавека,  зацiкаeлены. Што магло трымаць
яго e жахлiвых Балотных Ялiнах? Грошы? Iх не было. А ен, як быццам iмкнучыся
адказаць на мае думкi, сказаe:
     -- Бачыце, якiя кнiгi. Дзеля iх i трымаюся тут. Кнiгалюб.
     Кнiгалюб  быe  невысокi,  дрэнна  збiты  чалавек.  Твар  яго,  мяккi  i
пяшчотны, занадта  мяккi для мужчыны трыццацi пяцi год,  быe  румяны нежывым
румянцам,  як на  фарфоравай  ляльцы. I  наогул  ен  быe занадта  "лялечны".
Вялiкiя  шэрыя  вочы,  доeгiя  вейкi, роeны  прамы  носiк,  тонкiя,  прыемна
складзеныя вусны. Пастушок з  табакеркi. I барада  e  яго расла слабая, як у
многiх беларусаe з нездаровых балотных мясцiн.
     -- Вы, напэeна, з паeночнай Меншчыны? -- спытаe я.
     --  О, пан  не  памыляецца,  не, --  сказаe  ен. --  Да  гэтага  жыe  у
губернскiм горадзе. А зараз тут.
     Калi б у мяне спыталi, якая рыса гэтага чалавека перш за eсе кiдаецца e
вочы, я б  сказаe: "Старамодная  галантнасць". Ён быe цудоeна выхаваны, гэты
ляленыш, выхаваны e  духу правiнцыяльнай шляхецкай  гжэчнасцi, якая  смяшыць
нас. Калi глядзiш на такiх  людзей -- так i здаецца, што  e iх сям'i  дзецi,
гуляючы e схованкi, хавалiся пад шырачэзную, у шэсць полак, шарсцяную  сукню
бабулi,  якая -- бабуля,  а не  сукня  -- вязала  панчохi або цыравала новыя
шкарпэткi, каб не так хутка прадзерлiся.
     I,    аднак,     гэта     eражанне     хутка    рассейвалася.     Нешта
пурытанскi-чапурыстае, жарсткавае было e гэтых вачах, у падцiснутых вуснах.
     Але таго, што дадзена, не адбярэш. Гэта быe сапраeды абазнаны e  кнiгах
чалавек.  Праз  дваццаць   хвiлiн   размовы  я  зразумеe  гэта,  мала  таго,
пераканаeся, што  гэты самавук  ведае старажытную лiтаратуру  не горш, як я,
чалавек з унiверсiтэцкай адукацыяй.
     Таму я навеe размову на дзiкае паляванне.  У Бермана вусны склалiся, як
курыная дупка.
     -- Чаму пан цiкавiцца гэтым?
     -- Я этнограф.
     --  О,  тады вядома, вядома. Але  мая сцiплая асоба не  можа  расказаць
гэтага  так, як  трэба  для  высокага госця.  Мы  лепей дамо слова пажоeклым
старонкам кнiг. Пан разбiраецца e лiтаратурнай мове ХVII стагоддзя?
     Ён адчынie адну з шафаe артыстычным рухам (пальцы e яго былi тонкiя i e
два разы даeжэй за нармальныя), узняeшы воблачка пылу.
     I  вось  на  маiх  каленях  ляжаe  вялiзны  том,  спiсаны  калiграфiчна
дробнымi, рудымi ад старасцi лiтарамi.
     "Року цiсеча шэсць сот першага не было спакою  на  гэтай  зямлi. Толькi
што  копны  суддзя Балвановiч  справу разгледзеe пра  забiцце i атрутны морд
праз  хлопаe пана  лiтасцiвага iхняга Янука  Бабаеда.  I  e  iншых  мясцiнах
такаждзе спакою не было. Дубiна да места Вiцебскага падыходзie, пад Крычавам
i Мсцiславам i e нас хлопы морд, i забойства, i  шкоду  чынiлi. Чатырнаццаць
паноe забiлi. Iж без  бытнасцi  нашае,  казалi, яшчэ  траiх бiлi так, што ад
таго бiцця не ведалi, яко жывы будуць".
     Але вам, напэeна, цяжка чытаць такое. Таму я проста пераскажу вам змест
гэтай старой легенды.
     Справа была e тым, што e тыя  часы бунтавалi не толькi хлопы. Бунтавала
i старажытная беларуская  шляхта, пакрыeджаная новымi парадкамi. У ваколiцах
Балотных  Ялiн было асаблiва  неспакойна. Тут,  у  Хаданоeскай пушчы, сядзеe
кульгавы бацька Яраш Штамет, якi падтрымлiваe вельмi радавiтага  беларускага
пана  Стаха  Горскага,  што  быe  у  сваяцтве  праз продкаe  колiшняму князю
вiленскаму  Аляксандру.  Гэты малады  i славалюбiвы  чалавек  паставie перад
сабою  мэту:  дабiцца  самастойцасцi.   Для  гэтага   былi  eсе   прадумовы:
каралеeская  кроe, якая цякла  e яго  жылах (тады на  гэта вельмi  зважалi),
падтрымка   навакольнага   панства,  вялiзныя   вайсковыя   сiлы,  падтрымка
праваслаeных i "лясных братоe", талент воiна, а галоeнае -- жахлiвая галеча,
цалкам безнадзейнае  iснаванне сялян. Маладога кiраeнiка  па eсiм  наваколлi
называлi eжо, не саромячыся, каралем.
     Але ен пакуль што збiраe сiлы i дыпламатычна туманie вочы прадстаeнiкам
дзяржаeнай  улады. Сiлы яго, як казаe рукапiс,  дасягалi  eжо  васьмi  тысяч
коннiкаe, якiя  часткова  хавалiся  e  пушчы, часткова знаходзiлiся  пры яго
палацы.
     Нарэшце  глыбокай восенню 1602  года eсе  было  гатова. Па  навакольных
цэрквах сяляне eзялi прысягу  каралю  Стаху, i ен нечаканым ударам  авалодаe
моцным замкам  у  сучасным павятовым  гарадку. Чакалi толькi Яраша Штамета з
хлопцамi, а паколькi войска было  моцным, а  кароль рашучым --  цалкам магло
здарыцца, што e гiсторыю Беларусi была б запiсана новая яскравая старонка.
     Не выказваe  асаблiвага захаплення каралем Стахам толькi Раман Яноeскi,
моцны  магнат, уладар Балотных Ялiн. Кароль падазраваe,  што Раман уступie у
заганныя зносiны з гетманам лiтоeскiм i нават рымскай царквою. Ён папярэдзie
Яноeскага,  што гэта небяспечна  для яго скончыцца.  Яноeскi запэeнie яго  e
сваей  павазе  i  адданасцi,  i  кароль  Стах паверыe,  нават  аблабызаeся з
Раманам,  нават змяшаe  у кубку сваю i яго  кроe, якую пасля  выпiлi  абодва
дагаворныя бакi. Стах нават даслаe Раману срэбную пасуду.
     Невядома, што  прымусiла Рамана рашыцца  на наступнае. Цi славалюбства,
цi  вераломства, цi, можа, яшчэ што.  Ён жа быe сябрам  законнаму каралю. Ён
запрасie караля Стаха на  паляванне, i той выехаe да яго са  сваiм невялiкiм
паляeнiчым атрадам чалавек у дваццаць. Штамет павiнен  быe  з'явiцца e замак
назаeтра, часу  было досыць. Кароль вырашыe пабавiцца, тым больш што прадмет
палявання быe  вельмi  спакуслiвы:  балотная  рысь, iстота,  якая  нагадвала
памерамi i  афарбоeкай тыгра i eжо тады была рэдкай у нашых пушчах, а пасля,
год праз сотню, зусiм знiкла, i пра яе нават забылi.
     "I чорную здраду задумаe ен, пан Раман. Хоць i быe кароль Стах мужыцкiм
каралем, хоць i eзняeся супраць божых улад, але хiба не благаславie бы Бог i
яго eладу, каб ен захапie трон дзедзiч сваiх?
     I  прыехаe кароль  Стах  у  Балотныя  Ялiны,  i  тут  яму  палац агнямi
eпрыгожылi  i пiр зрабiлi. I ен пie  i пацяшаeся з  панам  Раманам  i iншымi
панамi, а паноe  тых была, можа, сотня i яшчэ тры дзесяткi. А eначы  паехалi
яны на  паляванне,  бо  ночы  стаялi светлыя, а  e такiя ночы  балотная рысь
пакiдае сiтнягi, i ходзiць на нашай раeнiне ад Балотных Ялiн аж да eрочышчаe
Курганы i Пнюхi, i ловiць не толькi худобу, але i самотных людзей, -- таму ж
i ненавiдзяць яе eсе, таму  i знiшчаюць, што яна -- людажэр: воeк прамiне, i
лясная рысь часцей за eсе прамiне, а балотная не прамiне.
     I госцi eсе паехалi, а Раман, з паляваннем караля Стаха, i старым сваiм
верным даездчыкам Аляхно Варонай, i дробным шляхцiцам Дубатоeкам  паехалi на
балотную рысь. А ноч  такая была, што ледзь месяц свяцie, i смутна eсе было,
i скакалi па балотах, нягледзячы на восень, балотныя сiнiя агнi.
     А агнi чалавечыя згаслi e  хатах, i,  можа, нават Бог, па  нявызначанай
мудрасцi сваей, пагасie агнi i e  некаторых  душах чалавечых.  I адбiлiся ад
загоншчыкаe сваiх пан Раман i кароль Стах.
     Не паспелi i агледзецца яны, як скокнуe з  купiны лемпарт балотны, збie
ударам  сваiх грудзей  у  грудзi  каня Рамана  i выдраe у каня таго  кавалак
жывата з кiшкамi разам, бо такi eжо звычай балотнай рысi. I  eпаe пан Раман,
i адчуe жах смяротны, бо звер палаючымi вачыма глядзеe у твар яго, i быe ен,
гэты звер, шырэй яго i доле.
     Але тут кароль  Стах скочыe з  свайго  каня драпятага  проста на  спiну
зверу, схапie яго за  вуха, аддзер пысу з ляжачага i кордам, кароткiм мячом,
паласнуe яго  па глотцы. Лемпарт адкiнуe  яго eдарам лапы, i Стах адляцеe, а
звер  насеe на  яго, памiраючы, але тут  i пан  Раман ускочыe i разбie чэрап
страшыдла сваiм баявым чаканам. Так i ляжалi яны eтрох;  i пан Раман дапамог
каралю eстаць, пацалаваe у вусны i сказаe:
     --  Квiты  мы  з табою, браце. Ты  мне жыцце выратаваe, а  я тваю  душу
выратаваe шчыра.
     А пасля напаткалi iх паляeнiчыя, i вырашылi яны  ноч  правесцi разам  у
лесе i яшчэ пiць i гуляць, бо яшчэ не досыць было для iхняй душы, i сэрца iх
пасля  бойкi  з  лемпартам прасiла вiна.  I  расклалi  яны вогнiшча  e  лесе
запаветным, i пачалi пiць. А цемра стала такая, калi знiк месяц, што, адыдзi
далей  ад вогнiшча,i не  пабачыш пальца на руцэ.  Узялi яны  бочкi вiна, што
прывез Раман,  i  пiлi,  забаeлялiся.  I нiхто  не ведаe, што вiно  тое было
атручанае, толькi  Раман,  Варона  i Дубатоeк загадзя  сябе  да  тае  атруты
прывучылi.
     I eсе пiлi, толькi кароль Стах пie мала.
     Пачакай, Раман. Што ты  робiш,  Раман?  За зямлю сваю хацеe косткi свае
скласцi  гэты чалавек.  Што ж  ты божае  наканаванне  сабою замянiць  хочаш?
Панства свайго табе шкада,  а цi падумаe ты, што топчуць волю народа твайго,
мову i веру яго, душу яго? Не  думаеш ты пра гэта, зайздрасць i славалюбства
e сэрцы тваiм.
     I так  яны  пiлi, пакуль не сталi  e  людзей  з палявання караля  Стаха
закрывацца вочы. Але кароль усе казаe,  якiмi  шчаслiвымi  ен зробiць  усiх,
калi сядзе на трон дзедзiч сваiх.
     I  тады  пан  Раман узяe  свой корд,  узяe  яго  за рукаяць  аберуч  i,
падышоeшы  да караля Стаха  са спiны, узнес корд  над  яго  галавою  i пасля
апусцie гэты корд вастрыем на патылiцу караля Стаха. Той клюнуe носам, пасля
eзняe галаву,  паглядзеe  у вочы  Раману, i твар  яго, залiты крывею, быe як
вопль жахлiвая да Бога аб помсце.
     -- Што ж ты зрабie! Ты ж пабрацiм мой, браце.
     А пасля, намагаючыся eстаць, крыкнуe:
     -- Многiх людзей пазбавie ты зараз шчасця.  Нашто прадаe ты свой народ,
адступнiк?
     Раман другi раз  ударыe яго мячом,  i той упаe,  але дар слова не кiнуe
яшчэ ягоных вуснаe:
     -- Зараз трымайся, здраднiк. Праклен мой на цябе i  на твой чорны  род!
Хай стане камянем хлеб ля вуснаe тваiх, хай бясплоднымi будуць жонкi вашы, а
мужы захлынуцца eласнай крывей!
     I пасля сказаe ен жаласным ад слабасцi голасам, але жорстка:
     -- Прадаe  ты  свой  край,  былы  пабрацiм. Але мы  не  памром. Мы яшчэ
з'явiмся да  цябе, i  да  дзяцей  тваiх,  i да  нашчадкаe  тваiх,  я  i  мае
паляванне.  Да  дваццатага  калена  будзем  мы  помсцiць  бязлiтасна,  i  не
схаваецеся вы ад нас.  Чуеш, да дваццатага  калена!  I  кожнае з кален тваiх
будзе дрыжаць больш балюча i жахлiва, нiж я зараз, ля ног тваiх.
     I eранie  галаву. А  яго аслупянелае  паляванне  нарэшце схамянулася  i
схапiлася  за  нажы.  I  яны  бiлiся дваццаць супраць  траiх,  i  бойка была
жахлiвай. Але трое адолелi дваццацех i забiлi eсiх.
     А  пасля яны прытарочылi трупы  i параненых, якiя жаласна  стагналi, да
eласных коней i насцябалi iх, i конi памчалiся якраз да Волатавай прорвы, не
разбiраючы дарогi.
     I  нiхто не заeважыe, што  e целе  караля  Стаха яшчэ была iскра жыцця.
Конi ляцелi e ноч, i слабы месяц асвятляe iх доeгiя грывы, i недзе наперадзе
бегалi па купiнах сiнiя агнi.
     I з гэтага жахлiвага статка даносieся голас караля Стаха:
     -- Д'яблу  аддаю душу  сваю, бо не дапамагае  Бог. Трымайся, Раман,  мы
прыскачам  да  цябе  конныя!  Дрыжы,  Раман,  калацiся,  адвечны  вораг!  Мы
прыйдзем! Мы адпомсцiм!
     I нiхто не ведаe,  што  праeда была e гэтых  словах, што зброяй д'ябла,
праeды, помсты i кары з'явieся кароль Стах. Не за  тое помсцie ен, што забie
яго  Раман. Забойства  нiколi  не атрымае такой кары, калi гэта не забойства
пабрацiма.
     Нядоeга яны зажылiся на свеце. Даездчык Варона першы пабачыe ценi Стаха
i яго  прыспешнiкаe  праз  два тыднi. Не разбiраючы дарогi,  iмчалася дзiкае
паляванне па самай  жахлiвай дрыгве, па лесе, па вадзе  межыток. Не бразгалi
цуглi, не звiнелi мячы. На конях сядзелi маeклiвыя коннiкi, i  балотныя агнi
кацiлiся наперадзе дзiкага палявання караля Стаха якраз праз дрыгву.
     Аляхно з'ехаe з розуму. Загiнуe  пасля таго i Дубатоeк. Гетман лiтоeскi
рассеяe мужычыя  палкi,  якiя засталiся без  кiраeнiка, у бойцы загiнуe Яраш
Штамет. А Раман Яноeскi быe жывы i смяяeся.
     I аднойчы ен быe на паляваннi i  вяртаeся  адзiн  праз верасавыя пусткi
дадому. Месяц слаба свяцie на  верас. I раптам забегалi  недзе  ззаду  сiнiя
балотныя агнi, i  даляцеe з таго боку спеe рагоe i ледзь чутны стук капытоe.
А пасля  з'явiлiся цьмяныя ценi коннiкаe. Грывы коней веялi па ветры,  беглi
перад дзiкiм паляваннем гепарды, спушчаныя са шворак. I бязгучна па верасе i
дрыгве ляцелi яны.  I маeчалi коннiкi, а гукi палявання даляталi  аднекуль з
другога боку. I перад усiмi  скакаe, асветлены  месяцам,  туманны  i вялiзны
кароль Стах. I гарэлi вочы коней, i людзей, i гепардаe.
     I Раман пабег, а  яны  бязгучна i хутка  скакалi за iм,  i  конi  часам
перабiралi  нагамi  e  паветры, i  спяваe  дзiкi  верас, i  месяц раeнадушна
глядзеe на пагоню.
     I Раман тройчы крыкнуe: "Дзiкае паляванне!.." такiм голасам, што пачулi
нават людзi e навакольных хатах.
     А  пасля дзiкае паляванне нагнала яго,  i  сэрца яго  не вытрымала. Так
загiнуe Раман.
     Многiя з таго часу  бачылi на тарфяных раeнiнах дзiкае паляванне Стаха.
I хоць карала  яно не eсiх, але мала e каго не разрывалася сэрца, калi бачыe
ен на балотах змрочныя ценi коннiкаe.
     Так загiнулi сын Рамана i сын яго сына, пасля смерцi якога я i пiшу пра
гэта  на  навучэнне  i  жах  яго  нашчадкаe,  якiя,  можа, i змогуць добрымi
справамi пазбавiць сiлы сiвы даeнi праклен.
     Сцеражыцеся  дрыгвы,  людзi, сцеражыцеся балот  уначы, калi  сiнiя агнi
збiраюцца  i пачынаюць  скокi  на  самых гiблых  мясцiнах.  Там часта  eначы
пабачыце вы дваццаць коннiкаe на вараных дрыкгантах.
     I  галоeны  коннiк  iмчыць наперадзе  eсiх. Капялюх  з заломленым полем
насунуты на  яго вочы, ногi прывязаны да сядла. Не бразгочуць мячы, не ржуць
маeклiвыя   конi.   Толькi  часам   аднекуль  здалек  даносiцца  спеe  рога.
Развяваюцца грывы, балотныя агнi ззяюць пад нагамi коней.
     Па верасе, па гiблай дрыгве скача дзiкае  паляванне i  будзе скакаць да
тых часоe, пакуль iснуе свет. Яно -- наша зямля, нелюбiмая намi  i страшная.
Злiтуйся з нас, Божа!"
     Я  адарваeся ад  паперы  i  скалануe галавою,  жадаючы  пазбыцца дзiкiх
вобразаe. Берман чакальна глядзеe на мяне.
     -- Ну, што, пан, прашу прабачэння, думае пра гэта?
     -- Якая жахлiвая, прыгожая  i фантастычная  легенда, -- шчыра eсклiкнуe
я.  -- Так  i  просiцца  пад пэндзаль вялiкага  мастака.  I што толькi можна
прыдумаць!
     --  О, як бы  гэта,  прабачце,  была  толькi легенда...  Вы ведаеце,  я
вальнадумны чалавек,  я атэiст,  як кожны  чалавек,  якi  жыве душою e нашым
высокаадукаваным веку. Але  e дзiкае паляванне  караля  Стаха я веру.  Ды  i
дзieна было б не верыць. Ад  яго загiнулi  нашчадкi Рамана i амаль вымер род
Яноeскiх.
     --  Паслухайце, -- сказаe я. -- Я eжо гаварыe гэта аднаму чалавеку, але
скажу i вам.  Я  магу  захапляцца старымi легендамi,  але што мяне прымусiць
верыць iм?  Нашчадкi Рамана загiнулi  "ад палявання" дзвесце год таму. У тыя
часы магiлеeскi  летапiс сур'езна сцвярджаe, што перад вайною на магiлеeскiх
мурах, куды i чалавек не можа eзлезцi, з'яeлялiся крывавыя адбiткi далоняe.
     -- Так, я памятаю гэта, -- адказаe кнiгалюб. -- Можна было б прывесцi i
далейшыя прыкметы, але  яны... м-м-м... трошкi фрывольныя.  Нашы продкi былi
такiя грубыя людзi.
     --  Ну,  вось  бачыце.  --  сказаe я  з  дакорам.  --  А  вы  верыце  e
паляванне...
     Лялечны чалавек, як мне здалося, вагаeся.
     -- Ну, а што б вы сказалi, шаноeны, калi б я заявie, што бачыe яго?
     -- Байкi,  --  жорстка  адсек  я.  --  I не сорамна  вам пужаць  такiмi
словамi, такiмi паведамленнямi жанчын?
     -- Гэта  не  байкi, -- паружавеe Берман. -- Гэта сур'езна. Не eсiм быць
героямi, i я, шчыра кажу, баюся. Я нават не ем зараз з гаспадыняю  за  адным
сталом,  бо на  такiх таксама  eпадзе гнеe  караля Стаха.  Ды  памятаеце,  у
рукапiсах...
     -- I як вы бачылi дзiкае паляванне?
     -- Так, як i тут, у кнiзе.  Я быe у  Дубатоeка, суседа Яноeскiх, -- мiж
iншым, нашчадка таго  Дубатоeка. --  I вяртаeся  ад  яго.  Я iшоe  верасавай
пусткаю,  якраз  ля  вялiзнай  купы каменняe. I  ноч была  светлаватая. Я не
пачуe, як яны з'явiлiся. Яны iмчалi  паeз мяне якраз па дрыгве. О, гэта было
жудасна!
     Нешта  каламутнае плесканулася e  яго вачах,  i  мне  падумалася, што e
гэтым  доме,  ды, напэeна,  i  па  eсей раeнiне,  дрэннае робiцца  з мазгамi
людзей.
     "Цi  есць тут хоць адзiн нармальны? Цi,  можа, усе вар'яты?" -- падумаe
я.
     --   Галоeнае,   яны  iмчалi   амаль  бязгучна.  Конi,  ведаеце,  такой
старажытнай  пароды,  якую  зараз з  агнем не знойдзеш: сапраeдныя  палескiя
дрыкганты  з   падрэзанымi  жыламi  ля  хвастоe.   Грывы   веюць  па  ветры,
плашчы-велеiсы...
     -- Велеiсы  апраналiся толькi  на панцыр, -- непачцiва перабie я.  -- А
якi панцыр можа быць на паляваннi?
     --  Я  ведаю,  --  проста  i  вельмi  шчыра  адказаe  лялечны  чалавек,
паставieшы на  мяне  вялiкiя,  рахманыя, як у аленя, вочы. -- Паверце, каб я
хлусie, я б мог прыдумаць нешта больш спрытнае.
     -- Тады прабачце, -- знiякавеe я.
     -- Велеiсы развяваюцца за  спiнамi людзей.  Дзiды тырчаць у  паветры. I
мчаць, мчаць яны, як навала.
     -- Яшчэ раз прабачце, шаноeны пане. А скажыце, можа, на вячэры e суседа
частавалi медам?
     --  Я не  п'ю, --  з годнасцю падцiснуe губы Берман-Ганцэвiч. -- Я кажу
вам, яны не пакiдалi нават слядоe за сабою, i туман хаваe ногi коней. I твар
караля. Ён быe зусiм спакойны, безжыццева-змрочны, сухi i зусiм-зусiм  шэры,
як туман.
     Самае  галоeнае, яны  прыязджалi да  палаца  Яноeскiх  у  тую ноч.  Мне
расказалi, калi прыйшоe,  што апоeнач загрымела кальцо  на  дзвярах i  голас
крыкнуe: "Раман у дваццатым калене, выходзь!"
     -- Чаму Раман?
     --  Таму  што Надзея  --  апошнi нашчадак Рамана, якраз  дваццатае  яго
калена.
     -- Не веру,  -- зноe сказаe  я, змагаючыся да  канца, бо твар у Бермана
быe сапраeды белы. -- Давайце радасловец Яноeскiх.
     Берман  з  гатоeнасцю выцягнуe  нейкую кнiгу  i  разгарнуe пергаментную
eкладку з "дрэвам  годнасцi". I  сапраeды, дзевятнаццаць  пакаленняe iшло  з
Рамана  Старога.  Нiжэй дзевятнаццатага  калена,  зноe  Рамана, быe  надпiс,
зроблены дробным почыркам: "26 кастрычнiка  1870 года нарадзiлася дачка мая,
Надзея.  Апошняе,  дваццатае, наша  калена, адзiнае мае  дзiця. Жорсткi лес,
здымi з нас свой  праклен,  няхай загiнуць  толькi дзевятнаццаць пакаленняe.
Злiтуйся з  гэтага  маленькага камячка. Вазьмi мяне, калi гэта патрэбна, але
няхай выжыве яна. Яна ж апошняя з роду Яноeскiх. Упаваю на цябе".
     -- Гэта  бацька яе пiсаe? -- спытаe я, расчулены,  i  падумаe, што  мне
было e год нараджэння гэтай дзяeчынкi восем год.
     -- Так, ен. Бачыце, ен прадчуваe. Яго лес -- доказ праeдзiвасцi легенды
пра  караля  Стаха.  Ён  ведаe  яе, яны eсе  ведалi,  бо  праклен  вiсеe над
нашчадкамi  гэтых нешчаслieцаe, як сякера. Той  звар'яцее, таго  заб'юць  за
грошы браты,  той загiне e час палявання. Ён ведаe  i рыхтаваeся: забяспечыe
дзяeчыне  хоць мiзэрны,  але даход, знайшоe загадзя апекуноe, склаe  запавет
(дарэчы, я баюся гэтай восенi, многiя з Яноeскiх не дажывалi  да паeналецця,
а праз два днi  будзе яе дзень  нараджэння,  i eжо двойчы з'яeлялася  дзiкае
паляванне пад мурамi палаца).  Раман нiколi не выходзie уначы  з палаца. Але
два гады таму Надзею  Раманаeну eзяла e  госцi  яе далекая  сваячка па мацi,
жонка шляхцiца Кульшы. Дзяeчынка затрымалася  e яе дапазна.  Раман быe  такi
чалавек, што вельмi нерваваeся, калi яе не было дома.  А дом Кульшаe быe  ля
самай Волатавай  прорвы. Ён сеe на каня i паехаe. Дзяeчынка вярнулася дадому
з Рыгорам, вартаeнiком Кульшы.  А пана няма. Паехалi  шукаць. А была восень,
час,  калi  паляванне  караля  Стаха  з'яeляецца асаблiва часта. Мы ехалi па
слядах панскага каня, я i Рыгор. Я баяeся, а Рыгор -- анi кроплi. Сляды вялi
спачатку  па дарозе, пасля збочылi i пачалi вiляць па  лузе.  I  збоку Рыгор
адшукаe другiя сляды.
     Ён быe добры  паляeнiчы, гэты Рыгор. Якi жах, пане! Сляды былi ад  двух
дзесяткаe коней. I  падковы старыя, з трызубцам,  падобным  на  габлi. Такiх
даeно  не  куюць у  нас. I  часам  гэтыя сляды  знiкалi  i  з'яeлялiся  праз
дваццаць,  праз трыццаць  крокаe,  быццам  конi ляцелi  e паветры. Пасля  мы
адшукалi клак ад панскай стрэльбы, я пазнаe бы яго з сотнi. Рыгор прыпомнie,
што,  калi ен вез  дзяeчо дахаты, нехта страляe ля  прорвы. Мы пагналi коней
хутчэй,  бо мiнула  гадзiн  пяць, ноч ужо цямнела  перад свiтаннем. Хутка мы
пачулi  -- недзе гiгатаe конь.  Мы выехалi на вялiкую галявiну, якая зарасла
верасам. Тут Рыгор адзначыe, што конi дзiкага палявання развярнулiся e  лаву
i  пайшлi  наметам.  А конь  гаспадара некалькi  разоe спатыкнуeся,  вiдаць,
стомлены.  --  Голас  Бермана  раптам адзiчэe  i  перасекся:  -- I  e  канцы
галявiны,  якраз там,  дзе пачыналася прорва,  мы пабачылi яшчэ жывога каня,
якi ляжаe са зламанай нагою i  крычаe так жахлiва, як чалавек. Рыгор сказаe,
што пан павiнен быць недзе тут. Мы знайшлi яго сляды, якiя iшлi ад дрыгвы. Я
рушыe па  iх,  але яны дайшлi  да  каня, амаль  да  каня,  i знiклi. Тут  на
вiльготнай глебе былi eмяцiны, быццам чалавек упаe. I далей нiчога. Галоeнае
тое, што слядоe  побач  не было. Паляванне  збочыла сажнях у дзесяцi ад таго
месца. Альбо Раман узнесся на неба, альбо конi караля Стаха дамчалi да яго e
паветры i  захапiлi  з  сабою.  Мы  пачакалi  з паeгадзiны, i, калi  пачаeся
сапраeдны змрок, Рыгор хлопнуe сябе па галаве i загадаe мне надраць бяросты.
Я,  шляхцiц,  падпарадкаваeся  гэтаму хлопу: ен быe тады eладны, як  магнат.
Калi мы запалiлi бяросту -- ен схiлieся над слядамi. "Ну, што скажаш, пане?"
-- сказаe ен  з выглядам перавагi.  "Я не ведаю, нашто яму спатрэбiлася iсцi
ад дрыгвы, не ведаю, як ен туды трапie", -- адказаe я нiякава. Тады гэты хам
разрагатаeся... "Ён i не думаe iсцi ад дрыгвы. Ён, васпане, iшоe у дрыгву. I
ногi e яго зусiм не былi выкручаны задам наперад, як ты, магчыма, думаеш. Ён
адступаe,  адступаe да дрыгвы  ад чагосьцi жахлiвага.  Бачыш,  вось  тут  ен
пляснуeся аб зямлю. Конь зламаe нагу, i ен пераляцеe цераз галаву.  Ён, калi
хочаш ведаць,  падкруцie  нагу:  бачыш, крок  правай нагi большы i  глыбокi,
значыць, ен падкруцie  левую нагу. Ён адступаe да дрыгвы задам. Хадзем туды,
там мы пабачым, напэeна, i канец". I сапраeды, мы пабачылi i канец. Там, дзе
быe рэзкi  абрыe у дрыгву, Рыгор пасвяцie  бяростаю i сказаe: "Бачыш, тут ен
асклiзнуeся". Я трымаe яго за пас, а ен палез  з гэтага абрыeчыка i паклiкаe
мяне: "Глядзi". I тут я пабачыe галаву Рамана, якая тырчала з рудой маслянай
паверхнi прорвы, i скручаную руку, якой той паспеe ухапiцца за карнявiшча ад
нейкага  спарахнелага  дрэва.  Мы  выцягнулi   яго  з  вялiкiмi  цяжкасцямi,
выцягнулi  мертвага: у гэтых  прорвах  часта  б'юць падводныя крынiцы, i  ен
проста замерз. Ды яшчэ,  да таго  ж,  i  сэрца не вытрымала, як  казаe пасля
лекар. Божа,  на твары ягоным  быe  такi жах, якi нельга перажыць i застацца
жывым! Пасля дзяeчына ледзь не  звар'яцела,  калi  пабачыла.  На  руцэ нейкi
eкус,  каeнер падраны. А тады мы прытарочылi труп да сядла i паехалi. I вось
не  паспелi  мы ад'ехаць  i трыццацi крокаe, як пабачылi: праз прасеку плылi
смутныя конныя ценi. Дзieна было тое, што зусiм не грукацелi капыты. А потым
заспяваe рог недзе  зусiм  у другiм баку i так прыглушана, быццам праз вату.
Мы ехалi  з  трупам прыгнечаныя, конi нервавалiся, яны чуюць мертвае цела. I
ноч  была,  ох,  якая ноч!  I  недзе спяваe рог дзiкага  палявання.  А зараз
зноe... Надыходзiць час помсты.
     Ён змоeк, уткнуeшы твар  у далонi, пальцы  на якiх, белыя, артыстычныя,
былi  даeжэй  за пальцы звычайнага чалавека e два разы.  Я  маeчаe, i раптам
мяне прарвала:
     -- Як вам усе ж не  сорамна. Мужчыны,  дарослыя, вялiкiя  мужчыны! I не
можаце абаранiць. Ды няхай бы гэта  быe нават сам д'ябал -- бiцеся, чорт вас
падзяры! I  чаму гэта  паляванне  з'яeляецца  тут толькi часам? Чаму пры мне
яшчэ не было?
     -- Нават калi яны з'яeляюцца  часта, яны не прыходзяць у ночы на святыя
днi, а таксама e сераду i пятнiцу.
     -- Гм, дзieныя зданi... А e нядзелю?  -- У мяне eсе больш варушылася на
дне душы жаданне даць па гэтай фарфоравай, вялай, бязвольнай храпе, бо такiя
не  здатныя нi на добры eчынак,  нi на крымiнал -- не людзi, а макрыца-трава
на градзе. -- А e пiлiпаeку, на пятроeкi яны з'яeляюцца, калi  яны такiя eжо
святыя прывiды?
     -- На нядзелю Бог  даe iм дазвол, бо,  як  памятаеце, Стах  быe  забiты
таксама e нядзелю, -- цалкам сур'езна адказаe ен.
     -- Дык што ж ен тады такое, ваш Бог? -- грымнуe я. -- Ён што, стакнуeся
з д'яблам? Ён што, мярзотнiк, за кроe аднаго бярэ душу e нявiнных дзяeчат, у
якiх крывi таго Рамана, можа, адна кропля!
     Ён маeчаe.
     -- Пяцьсот  дваццаць  чатыры тысячы  дзвесце восемдзесят восьмая частка
крывi  Рамана e яе  жылах, -- падумаeшы, iмгненна падлiчыe  я. --  На што ен
тады здатны, гэты ваш Бог?
     --   Не   кашчуннiчайце,  --  спуджана   войкнуe  ен.  --  За  каго  вы
заступаецеся?
     --  Занадта многа чартаeшчыны нават для такога дома, -- не супакойваeся
я.  -- Малы  Чалавек,  Блакiтная Жанчына,  а тут яшчэ гэта дзiкае  паляванне
караля Стаха. Аблога i знутры i звонку, каб ен згарэe, гэты дом!..
     -- Мгм, шчыра кажу  вам, шаноeны  пане,  што я  не  веру  e Чалавека  i
Жанчыну.
     -- Iх бачылi eсе. I вы таксама.
     -- Я не бачыe, я  чуe. А прырода  гукаe  невядома нам.  Ды i  да таго я
знерваваны чалавек.
     -- Бачыла гаспадыня.
     Вочы Бермана сцiпла апусцiлiся. Ён павагаeся i сказаe:
     -- Я не здатны ей ва eсiм  верыць. Яна...  ну, словам, мне  здаецца, яе
бедная  галоeка  не  вытрымала  гэтых жахаe.  Яна...  м-м...  своеасаблiвы e
псiхiчных адносiнах чалавек, каб не сказаць больш.
     Я таксама думаe пра гэта, таму змаeчаe.
     -- Але я таксама чуe гэта.
     -- Дзiкунства. Гэта проста акустычны падман. Галюцынацыя, шаноeны пане.
     Мы  пасядзелi моeчкi,  я  адчуваe,  што  сам пачынаю вар'яцець ад мiлых
прыгод, якiя тут адбывалiся.
     У тую ноч мне прыснiлася: бязгучна скача дзiкае паляванне караля Стаха.
Бязгучна  ржуць конi, бязгучна апускаюцца капыты, хiстаюцца выразныя павады.
Халодны  верас  пад  iх нагамi;  iмчаць  шэрыя,  нахiленыя  наперад  ценi, i
балотныя  агнi гараць  на  лбах коней.  А над iмi, у небе, гарыць  самотная,
вострая, як iголка, зорка.
     Калi я прачынаeся -- я чуe у калiдоры крокi Малога Чалавека i часам яго
цiхi жаласны стогн. А пасля зноe чорная бездань цяжкага сну, i зноe скача па
верасе i дрыгве iмклiвае, як страла, паляванне.




     Жыхары Волатавай  прорвы,  вiдаць, не вельмi любiлi ездзiць на  вялiкiя
балы.  Я  мяркую так  таму, што  не часта бывае  e такiм закутку  паeналецце
адзiнай наследнiцы маярату,  i eсе ж праз два днi e Балотныя Ялiны з'ехалася
нiяк не больш чатырох дзесяткаe чалавек. Запрасiлi  i мяне, хоць я згадзieся
з вялiкай  неахвотай: я не любie правiнцыяльнай шляхты  i,  да таго ж, амаль
нiчога  не зрабie  за гэтыя  днi. Не зрабie  амаль  нiякiх новых  запiсаe, а
галоeнае,  анi на  крок  не  рушыe  наперад,  каб  разгадаць таямнiцу гэтага
чортава логава. На старым  плане  ХVII стагоддзя  нiякiх слухавак не было, а
крокi i стогны гучалi кожную ноч на зайздрасць рэгулярна.
     Я  ламаe  галаву  над  усей  гэтай  чартаeшчынай,  але  нiчога  не  мог
прыдумаць.
     Дык вось,  упершыню,  можа,  за  апошнiя дзесяць  год  палац  сустракаe
гасцей. Запалiлi плошкi над уваходам,  знялi  чахлы з  люстраe, вартаeнiк на
гэты раз ператварыeся  e швейцара,  узялi з  навакольных  хутароe  яшчэ  тры
служанкi.  Палац нагадваe нарумяненую  бабулю,  якая e  апошнi раз  вырашыла
пайсцi на баль, успамянуць маладосць i пасля легчы e магiлу.
     Не  ведаю,  цi трэба апiсваць  гэты  шляхецкi  з'езд?  Добрае  i цалкам
правiльнае апiсанне чагосьцi падобнага вы  знойдзеце  e Хвелькi  з Рукшэнiц,
незаконна  забытага  нашага  паэта. Божа, якiя  гэта былi  вазкi!  Старыя, з
пакарабачанай скурай,  зусiм  без  рысор,  з  коламi e сажань  вышынею,  але
абавязкова з лекаем на запятках (у "лекаяe" былi чорныя ад зямлi рукi). Якiя
гэта  былi конi! Расiнант  здаeся  б побач з iмi  Буцэфалам.  Хударлявыя,  з
нiжняй губой, адвiслай, як чапяля, са  з'едзенымi  зубамi.  Вупраж  амаль  з
вяровак, затое  там-сям на ей блiшчаць залатыя  бляшкi, якiя перакачавалi са
збруi "залатога веку".
     "Што  гэта робiцца на свеце, людзi  добрыя? Калiсьцi адзiн пан  ехаe на
шасцi конях, а зараз шэсць паноe на адным канi".
     Увесь  працэс  панскага  разарэння  e  адной  гэтай iранiчнай  народнай
прымаeцы.
     Берман-Гацэвiч  стаяe  за  маей  спiною  i адпускаe iранiчна-далiкатныя
заeвагi наконт тых, хто прыбываe.
     -- Гляньце,  якая свiрэпа  (свiрэпаю  e беларускай  мове ХVI  стагоддзя
называлi  клячу). На  ей, напэeна, хтосьцi  з  Сасаe ездзie: заслужаны баявы
конь...  А  гэта паненка,  бачыце,  як апранулася: проста як фэст на святога
Антонiя. А вось, бачыце, цыганы.
     "Цыганамi"  ен назваe  сапраeды  дзieную кампанiю.  На  звычайным  возе
пад'ехаe  да  пад'езда самы  дзieны хаeрус,  якi мне даводзiлася бачыць. Тут
былi i  паны,  i паненкi, чалавек дзевяць,  апранутыя  страката  i  бедна. I
сядзелi яны на возе  густа, як цыганы. I полаг быe  на  чатырох палках, як у
цыган. Не хапала толькi сабакi, якi б бег  пад коламi. Гэта быe заняпалы род
Грыцкевiчавых, якiя  качавалi  з аднаго балю на другi i так, галоeным чынам,
харчавалiся. Яны  былi  дальнiмi сваякамi  Яноeскiх.  I гэта  былi  нашчадкi
"барвянага eладара"! Божа, за што караеш!!!
     Пасля прыехала нейкая пажылая дама e вельмi багатым колiшнiм аксамiтным
уборы,  зараз даволi  паношаным,  у суправаджэннi худога, як бiзун, маладога
чалавека з яeна халуйскiм тварам. Бiзун пяшчотна прыцiскаe яе локцiк.
     Яна надушылася такой дрэннай парфумай, што Берман пачаe чхаць, калi яна
eвайшла e залу.  А мне  здалося, што  замест яе нехта  eнес у  пакой вялiкую
торбу  з удодамi i пакiнуe яе тут на радасць  акружаючым.  Размаeляла дама з
самым сапраeдным французскiм  пранонсам, якi, як вядома, захаваeся  на зямлi
толькi e двух мясцiнах: у салонах Парыжа i e засценку Кабыляны пад Воршай.
     I  другiя асобы  былi  дзieныя.  Патрапаныя цi  занадта гладкiя  твары,
прагныя вочы,  вочы замучаныя, вочы благальныя, вочы з вар'яцiнкай. У аднаго
франта  вочы  былi вялiзныя  i пукатыя,  як  у саламандры  падземных азер. Я
глядзеe на цырымонiю знаемства (некаторыя з гэтых блiзкiх суседзяe нiколi не
бачылiся i, напэeна, не пабачацца больш -- стары палац, можа, упершыню за 18
год бачыe такi наплыe гасцей). З-за дзвярэй гукi дрэнна даляталi да мяне, бо
e зале eжо  дудзела аркестра з васьмi заслужаных iнвалiдаe Палтаeскай бiтвы.
Я  бачыe замасленыя  твары,  якiя  галантна  eсмiхалiся, бачыe  вусны,  якiя
цягнулiся да рукi гаспадынi.  Калi  яны нахiлялiся,  святло падала зверху, i
насы  здавалiся  надзiва доeгiмi, а раты праваленымi. Яны  бязгучна  дрыгалi
нагамi,  схiлялiся,  бязгучна  гаварылi,  i   e  iх  вырасталi  насы,  пасля
eсмiхалiся i адплывалi далей, а на iх месца плылi eсе новыя, новыя.
     Гэта было -- як у жахлiвым сне.
     Яны выскалялiся,  як выхадцы  з магiлы, цалавалi руку (i мне здавалася,
што яны смокчуць з яе кроe), бязгучна адплывалi далей. А яна, такая чыстая e
сваiм  белым  адкрытым плаццi, толькi чырванела часам  спiною,  калi занадта
палка прыпадаe  да  яе  рукi  якi-небудзь  наваяeлены  донжуан  у абцягненых
панталонах.  Гэтыя  пацалункi,  як  мне здавалася,  пэцкалi  яе руку чымсьцi
лiпучым i нячыстым.
     I толькi  тут я зразумеe, якая яна, уласна кажучы, самотная не толькi e
сваiм доме, але i сярод гэтай хеeры.
     "Што гэта мне нагадвае? -- падумаe я. -- Ага,  пушкiнская Тацяна  сярод
пачвар у шалашы. Абклалi небараку, як лань пад час палявання".
     Тут амаль што  не было чыстых позiркаe, але затое якiя  былi прозвiшчы!
Мне  eсе  здавалася,  што  я  сяджу  e  архiвах  i  чытаю  старажытныя  акты
якога-небудзь Пiнскага копнага суда.
     -- Пан Сава Матфеевiч Стахоeскi з сынамi, -- агалошваe лекай.
     -- Панi Агата Юр'еeна Фалендыш-Хобалева з мужам i сябрам дома.
     -- Пан Якуб Барбарэ-Гарабурда.
     -- Пан Мацей Мустафавiч Асановiч.
     -- Панi Ганна Аeрамовiч-Басяцкая з дачкою.
     А Берман стаяe за  маей спiною i адпускаe заeвагi. Ён упершыню за гэтыя
днi спадабаeся мне, столькi  злосцi было  e яго выказваннях, такiмi палючымi
вачыма сустракаe ен кожнага новага госця, i асаблiва маладых.
     Але вось у вачах  яго  прамiльгнула  нешта  такое незразумелае,  што  я
мiмаволi  глянуe  у той бок, i...  вочы мае палезлi  на  лоб,  такое дзieнае
вiдовiшча  я  пабачыe. У  залу  на сходах кацieся чалавек, менавiта кацieся,
iначай  гэта нельга  было  назваць.  Быe  гэты чалавек  пад  сажань  ростам,
прыблiзна як  я,  але  e ягоную вопратку eлезла б трое  Андрэяe  Беларэцкiх.
Агромнiсты  жывот, ногi e  сцегнах,  як кумпякi,  нязмерна  шырокiя  грудзi,
далонi,  як  цэбры. Рэдка  здаралася  мне  бачыць такога волата.  Але  самае
дзieнае было не гэта.  На чалавеку была вопратка, якую зараз  можна пабачыць
толькi e  музеi:  чырвоныя  боты  на  высокiх  абцасах з  падкоeкамi  (такiя
празывалiся e нашых продкаe кабцямi), абцягнутыя порткi з каразеi -- тонкага
сукна. Жупан на грудзях i жываце -- жупан  з  вiшневага  з золатам  сукна --
вось-вось пагражаe луснуць.  Паверх яго чалавек нацягнуe  чугу,  старажытную
беларускую верхнюю вопратку. Чуга  вiсела  вольна,  прыгожымi складкамi, уся
пералiвалася зяленымi,  залатымi  i  чорнымi вiзерункамi  i была  перавязана
амаль пад пахамi турэцкiм пасам вяселкавых колераe.
     I  над усiм гэтым  сядзела  дзieна  маленькая для  гэтай тушы галава са
шчокамi такiмi надутымi, быццам гэты чалавек вось-вось збiраeся пырснуць  са
смеху. Доeгiя шэрыя  валасы ззаду рабiлi галаву правiльна круглай, маленькiя
шэрыя вочкi смяялiся, сiвыя вусы вiселi да сярэдзiны грудзей. Вонкавы выгляд
у чалавека быe самы мiрны, i толькi  на левай руцэ вiсеe  карбач --  плецены
кароткi  бiзун са срэбным  дротам ля  канца. Словам,  сабакар, правiнцыяльны
мядзведзь, весялун i п'янiца -- гэта адразу было бачна.
     Яшчэ  ля  дзвярэй ен  зарагатаe  такiм густым  i вяселым  басам,  што я
мiмаволi eсмiхнуeся. Ён  iшоe,  i  людзi  расступалiся  перад iм,  адказвалi
такiмi  вяселымi  eсмешкамi, якiя  толькi  маглi  з'явiцца  на гэтых  кiслых
тварах, тварах людзей з касты, якая выраджаецца. Чалавека, вiдаць, любiлi.
     "Нарэшце хоць адзiн прадстаeнiк старога добрага веку, -- падумаe я.  --
Не  вырадак, не вар'ят,  якi можа пайсцi на  гераiзм, i на злачынства. Добры
просты волат. I як ен сакавiта, прыгожа гаворыць па-беларуску!"
     Не  здзieляйцеся  апошняй  думцы.  Хоць  сярод   дробнай  шляхты   тады
размаeлялi па-беларуску, шляхта таго парадку, да якога, вiдаць, належаe гэты
пан, мовы не ведала: сярод гасцей не больш як якi дзесятак размаeляe на мове
Марцiнкевiча i Каратынскага, астатнiя на дзieнай сумесi  польскiх, расейскiх
i беларускiх слоe.
     А гэты размаeляe як якая-небудзь вясковая бабуля-свацця. Трапныя словы,
жарты, прымаeкi так i сыпалiся з яго языка,  пакуль ен праходзie ад  дзвярэй
да  верхняй  залы. Прызнаюся,  ен адразу вельмi падкупie мяне  гэтым. Ён быe
такi каларытны,  што я не адразу заeважыe яго спадарожнiка, хоць ен  таксама
быe варты  eвагi.  Уявiце  сабе  маладога  чалавека, высокага, вельмi  добра
складзенага, апранутага  па апошняй  модзе, рэдкай  у гэтай глушы. Ён быe бы
зусiм  прыгожы,  каб  не  надзвычайная  бледнасць   твару,   хударлявага,  з
праваленымi  шчокамi,  i каб не выраз  нейкай невытлумачальнай  зласлiвасцi,
якая  не сыходзiла з яго  вуснаe. Найбольш  вартымi  eвагi на гэтым  жоeчным
прыгожым  твары  былi вялiкiя  чорныя  вочы  з  вадкiм  бляскам,  але  такiя
безжыццевыя,  што  рабiлася нiякава. Напэeна, менавiта такiя былi  e Лазара,
калi ен уваскрэснуe, але захаваe у вачах успамiны.
     Мiж тым  волат дайшоe да лекая,  якi, падслепаваты i глухi, не заeважыe
гасцей, i  раптоeна  таргануe  яго  за плячо.  Той драмаe  на нагах, але тут
раптам  усхапieся, i, разгледзеeшы  гасцей,  заeсмiхаeся  на  поeны  рот,  i
гаркнуe:
     -- Вельмiшаноeны пан-айцец Грынь Дубатоeк! Пан Алесь Варона!
     -- Вечар добры,  панове,  -- заракатаe Дубатоeк. -- Што гэта вы сумныя,
як  мышы пад шапкай? Нiчога, мы  зараз вас узвесялiм. Бачыш, Варона, паненкi
якiя! Зарана я, браце, нарадзieся. У-ух, прыгажунечкi-красулечкi!
     Ён прайшоe праз натоeп (Варона спынieся ля нейкай паненкi) i наблiзieся
да Надзеi Яноeскай. Вочы яго сталi маленькiмi i запраменiлiся смехам.
     -- Дзень-вечар добры, донечка! -- I гучна цмокнуe яе e лоб, як стрэлie.
Пасля адступie. -- А якая ж ты e мяне стала зграбная, прыгожая!  Ляжаць усей
Беларусi ля тваiх ножак. I  няхай на мне на тым  свеце Люцыпар смалу возiць,
калi я, стары  грахаводнiк, праз месяц не буду пiць на тваiм вяселлi гарэлку
з твайго туфлiка. Толькi нешта вочкi сумненькiя. Нiчога, зараз развесялю.
     I ен з чароeнай мядзведжай грацыяй крутануeся на абцасах.
     -- Антон, душа цемная! Грышка, Пятрусь! Халера вас там схапiла, цi што?
     З'явiлiся  Антон,  Грышка  i  Пятрусь,  згiнаючыся пад  цяжарам  нейкiх
вялiзных пакункаe.
     -- Ну,  разявакi-салапякi,  кладзiце eсе да ног  гаспадынi. Разгортвай!
Э-э, пэцкаль, у цябе што, рукi са... спiны растуць. Трымай, донька.
     Перад Яноeскай ляжаe на падлозе вялiзны пушысты кiлiм.
     --  Трымай,  доня.  Дзедаeскi яшчэ, але  зусiм  неeжываны. Пакладзеш  у
спальнi. У цябе там дзьме, а ногi ва eсiх Яноeскiх былi нямоцныя. Будзе табе
цепла.  Дарэмна ты  eсе ж,  Надзейка, да  мяне не пераехала  два гады  таму.
Умаляe яе -- не згадзiлася. Ну, добра, зараз позна eжо, вялiкая стала. I мне
лягчэй будзе, хай яго да д'ябла, гэтае апякунства.
     -- Прабачце,  дзядзечка,  --  цiха  сказала Яноeская,  кранутая  eвагай
апекуна. -- Вы ведаеце, я хацела быць тут, дзе бацька... бацька.
     --  Ну-ну-ну,  --  няeмела сказаe Дубатоeк. -- Пакiнь. Я  i сам да цябе
амаль не  ездзie,  ведаe,  што  будзеш хвалявацца. Сябры мы  былi з Раманам.
Нiчога, донька, мы, вядома, людзi зямныя,  хварэем на абжорства, п'яныя, але
ж Бог павiнен разбiрацца e  душах. А  калi  ен разбiраецца,  дык Раман  хоць
мiнаe  часцей  царкву,  а  не  карчму, даeно eжо  на  небе  анелаe слухае ды
глядзiць у вочы сваей  небарацы жонцы,  а  маей  стрыечнай сястры. Бог -- ен
таксама  не  дурань.  Галоeнае  --  сумленне,  а дзiрка e роце,  куды  чарка
просiцца, апошняя справа.  I глядзяць яны з неба на цябе,  i не шкадуе мацi,
што  смерцю сваей  дала табе  жыцце: бач, якая ты  каралеeна стала. Хутка  i
замуж, з рук апекуна на ласкавыя ды моцныя рукi мужа. Думаеш?
     -- Раней не думала, цяпер не ведаю, -- раптам сказала панi Яноeская.
     -- Ну-ну, --  пасур'езнеe Дубатоeк.  -- Але...  абы чалавек  добры.  Не
спяшайся вельмi. А зараз трымай яшчэ. Вось тут стары наш убор, сапраeдны, не
якая-небудзь  падробка. Пасля пойдзеш пераапранешся перад танцамi. Няма чаго
гэту сучасную свiрапяцiцу насiць.
     --  Ён наeрад цi падыдзе, сапсуе  выгляд,  -- лiслiва  пад'ехала нейкая
дробная шляхцянка.
     -- А ты маeчы, каханая. Я ведаю, што раблю, -- буркнуe Дубатоeк. -- Ну,
Надзейка,  i нарэшце вось яшчэ апошняе. Доeга  я думаe, цi  падараваць гэта,
але  карыстацца  чужым  дабром  не прывык. Гэта  твае, а  сярод гэтых  тваiх
партрэтаe няма аднаго. Не павiнен шэраг продкаe перарывацца. Ты сама ведаеш,
бо ты старажытнейшага амаль ва eсей губернi роду.
     На падлозе, вызвалены ад легкай белай тканi, стаяe вельмi стары партрэт
такой  незвычайнай, вiдаць, iтальянскай  работы, якой  амаль  не знойдзеш  у
беларускай iканаграфii пачатку  ХVII  стагоддзя. Не было пляскатай  сцяны за
спiною, не  вiсеe на ей герб.  Было акно, адчыненае на вячэрнiя балоты,  быe
змрочны дзень над  iмi, i  быe мужчына, якi  сядзеe спiною  да eсяго гэтага.
Няпэeнае  блакiтна-шэрае  святло  лiлося  на  яго хударлявы  твар,  на моцна
сплеценыя пальцы рук, на чорную з золатам вопратку.
     I твар гэтага мужчыны быe жывейшы, нiж у жывога, i такi дзieны, жорсткi
i змрочны, што  можна было спалохацца. Ценi ляглi e  вачанiцах, i здавалася,
нават жылка калацiлася на  павеках. I e iм было радавое падабенства з тварам
гаспадынi, але eсе тое, што было e Яноeскай прыемна i люба, тут было агiдна.
Вераломства, розум, хваравiтая вар'яцiнка  чыталiся e гэтым ганарлiвым роце,
уладнасць да  закасцянеласцi,  непамяркоeнасць  да фанатызму, жорсткасць  да
садызму. Я  зрабie два крокi eбок -- вялiзныя, усе да дна разумеючыя e тваей
душы вочы пасунулiся за мною i зноe глядзелi мне e твар. Нехта eздыхнуe.
     -- Раман Стары, -- прыглушана адказаe Дубатоeк, але я сам зразумеe ужо,
хто гэта такi, так правiльна я яго eявie па  словах легенды. Я  здагадваeся,
што гэта вiноeнiк радавога праклену яшчэ i таму, што твар гаспадынi няeлоeна
збялеe i яна ледзь прыкметна хiснулася.
     Невядома, чым  скончылася б гэтая  нямая сцэна, але тут  нехта моeчкi i
непачцiва штурхнуe мяне  e грудзi. Я пахiснуeся.  Гэта Варона прабieся  праз
натоeп i, iмкнучыся прайсцi да гаспадынi, адштурхнуe  мяне. Ён спакойна iшоe
далей, не папрасieшы прабачэння, нават не павярнуeшыся e мой бок,  быццам на
маiм месцы стаяe нежывы прадмет.
     Я паходзie  са  звычайных iнтэлiгентаe,  якiя выслужвалi з пакалення  e
пакаленне  асабiстае  шляхецтва, былi  вучонымi,  iнжынерамi --  плебеямi  з
пункту гледжання гэтага пыхатага шляхцюка, у  якога продак  быe даездчыкам у
багатага  магната-забойцы. Мне  часта  даводзiлася абараняць  сваю  годнасць
перад такiмi, i зараз увесь мой "плебейскi" гонар устаe на дыбкi.
     -- Пане, --  голасна сказаe я. -- Вы лiчыце, што гэта годна сапраeднага
дваранiна -- штурхнуць чалавека i не папрасiць у яго прабачэння?
     Ён павярнуeся:
     -- Вы мне гэта?
     -- Вам, -- спакойна адказаe я. -- Сапраeдны шляхцiц -- гэта джэнтльмен.
     Ён падышоe да мяне i з цiкаeнасцю пачаe разглядаць.
     --  Гм, --  спакойна сказаe  ен. --  Хто ж  гэта будзе вучыць  шляхцiца
правiлам далiкатнасцi?
     -- Не ведаю, -- спакойна i з'едлiва  адазваeся я. -- Ва eсякiм разе, не
вы. Неадукаваны ксендз не павiнен вучыць iншых лацiне.
     Я праз яго плячо  бачыe твар  Надзеi Яноeскай i з радасцю заeважыe, што
наша сварка адцягнула яе eвагу ад партрэта. Фарба з'явiлася на яе аблiччы, а
e вачах штосьцi падобнае на трывогу i жах.
     -- Выбiрайце выразы, -- працадзie Варона.
     -- Чаму? I,  галоeнае,  з кiм? Далiкатны  чалавек ведае, што e кампанii
ветлiвых трэба быць  ветлiвым, а e  кампанii грубiянаe вышэйшая далiкатнасць
-- плацiць iм той самай манетай.
     Вiдаць, Варона  не звык  атрымлiваць адпор ва eсей  ваколiцы.  Я  ведаe
такiх ганарыстых iндыкоe. Ён  здзiвieся,  але пасля павярнуeся, кiнуe позiрк
на гаспадыню, зноe павярнуeся да мяне, i e вачах яго плесканулася каламутная
ярасць.
     -- А вы ведаеце, з кiм размаeляеце?
     -- З кiм? З Панам Богам?
     Я пабачыe,  як поруч з гаспадыняй з'явieся  зацiкаeлены твар Дубатоeка.
Варона пачынаe кiпець.
     -- Вы размаeляеце са мною, з чалавекам, якi звык  драць за  вушы розных
парвеню.
     --  А вы не спыталi, можа, нейкiя там парвеню часам могуць самi надраць
вушы? I не падыходзьце, iначай, папярэджваю вас, нiводзiн шляхцiц не атрымае
такой абразы дзеяннем, як вы ад мяне.
     -- Хамская бойка на кулакi! -- выбухнуe ен.
     --  Што зробiш? --  халодна  заeважыe  я.  --  Мне здаралася сустракаць
дваран, на якiх iншае не дзейнiчала. Яны  не былi  хамамi, iхнiя продкi былi
заслужанымi псарамi, даездчыкамi, альфонсамi ва eдовых магнатак.
     Я перахапie яго руку i трымаe ля яго бока як абцугамi.
     -- Ну...
     -- Ах ты! -- працадзie ен.
     --  Панове,  панове,  супакойцеся! -- з невымоeнай трывогай  выкрыкнула
Яноeская. -- Пан Беларэцкi, не трэба, не трэба! Пан Варона, саромцеся!
     Твар яе быe такi благальны.
     Вiдаць, i Дубатоeк зразумеe, што час умяшацца. Ён падышоe, стаe мiж нас
i паклаe на плячо Вароны цяжкую руку. Твар яго налieся крывей.
     --  Шчанюк!  --  выкрыкнуe ен. -- I гэта беларус, гэта жыхар  яноeскага
наваколля, гэта шляхцiц?! Так абразiць госця! Сорам маей сiвiзне. Ты што, не
бачыш, з кiм завеeся? Гэта табе не нашы блазны з курынымi душонкамi, гэта не
кураня, гэта -- мужчына. I ен табе хутка абарве вусы. Вы дваранiн, судар?
     -- Дваранiн.
     -- Ну, вось бачыш, пан шляхцiц. Калi табе трэба будзе з iм паразмаeляць
-- вы  знойдзеце  агульную  мову. Гэта  шляхцiц, i  добры шляхцiц, хоць бы i
продкам  у  сябры  --  не  раeня  сучасным  смаркачам.  Прасi  прабачэння  e
гаспадынi. Чуеш?
     Варону як падмянiлi. Ён прамармытаe нейкiя словы i адышоe з  Дубатоeкам
убок. Я застаeся з гаспадыняй.
     --  Божа мой,  пане Андрэй,  я так  спалохалася  за  вас. Не варта вам,
такому добраму чалавеку, заводзiцца з iм.
     Я eзвеe  вочы.  Дубатоeк стаяe убаку  i з цiкавасцю пераводзie позiрк з
мяне на панi Яноeскую.
     -- Надзея Раманаeна,  -- з нечаканай цеплынею сказаe я. -- Я вельмi вам
удзячны,  вы  вельмi добры  i  шчыры чалавек,  i вашу  турботу за мяне, вашу
прыязь я запамятаю  надоeга. Што зробiш, мая  гордасць -- мае  адзiнае, я не
даю нiкому наступiць сабе на нагу.
     --  Вось бачыце, --  апусцiла яна вочы. -- Вы зусiм  не такi.  Многiя з
гэтых радавiтых людзей паступiлiся б. Вiдаць, сапраeдны шляхцiц тут -- вы, а
яны  толькi прыкiдваюцца... Але запамятайце, я  вельмi  баюся за  вас.  Гэта
небяспечны чалавек, чалавек з жахлiвай рэпутацыяй.
     --  Ведаю, --  жартаeлiва  адказаe я.  -- Гэта тутэйшы  "зубр",  помесь
Наздрова...
     -- Не жартуйце. Гэта вядомы e нас скандалiст  i брэцер. На яго сумленнi
сем забiтых  на  дуэлi... I, магчыма, гэта горш для вас, што я стаю поруч  з
вамi. Разумееце?
     Мне зусiм  не  падабаeся гэты маленькi гномiк жаночага полу  з вялiкiмi
сумнымi вачыма, я не  цiкавieся,  якiя адносiны iснавалi памiж iм i Варонай,
быe Варона  eздыхальнiкам або  адрынутым паклоннiкам,  але  за дабро плацяць
уважлiвасцю. Яна была такая мiлая e сваей турбоце за мяне, што я (баюся, што
вочы e мяне  былi сапраeды больш мяккiмi, нiж трэба) узяe яе  ручку i паднес
да вуснаe.
     -- Дзякую, панi гаспадыня.
     Яна не eзяла рукi, i яе празрыстыя нежывыя пальчыкi ледзь устрапянулiся
пад маiмi вуснамi. Словам, усе гэта надта нагадвала  сентыментальны  i трохi
бульварны раман з жыцця вялiкага свету.
     Аркестра iнвалiдаe зайграла  вальс "Мiньен",  i адразу iлюзiя "вялiкага
свету" знiкла. Аркестры адпавядалi  eборы, уборам адпавядалi танцы. Цымбалы,
дуда,  нешта падобнае да  тамбурына,  стары  гудок i  чатыры скрыпкi.  Сярод
скрыпачоe быe адзiн цыган i адзiн  яeрэй, скрыпка якога eвесь час намагалася
замест вядомых  мелодый iграць надта сумнае, а калi  збiвалася на весялосць,
то eсе выйгравала нешта падобнае на "Сямера на скрыпцы". I танцы, якiя даeно
выйшлi  з  моды  паeсюль:  "Шаконь",  "Па-дэ-дэ", нават "Лябедзiк"  --  гэта
манерная беларуская  пародыя на  менуэт. Добра  яшчэ,  што  я eсе гэта  eмеe
танцаваць, бо любie народныя i старадаeнiя танцы.
     -- Дазвольце запрасiць вас, панi Надзея, на вальс.
     Яна павагалася трохi, нясмела прыeзняла на мяне пушыстыя вейкi.
     -- Калiсьцi мяне вучылi. Напэeна, я забылася. Але...
     I яна паклала руку, паклала неяк няeпэeнена, няемка, нiжэй майго пляча.
Я спачатку  думаe, што  мы  будзем  пасмешышчам  для eсяе  залы,  але  хутка
супакоieся.  Я  нiколi  не  бачыe большай  легкасцi  e  танцах,  нiж у гэтай
дзяeчыны.  Яна  не танцавала,  яна летала  e  паветры,  i я амаль нес яе над
падлогай.  I легка было, бо e  ей, як  мне  здавалася, не  было больш за 125
фунтаe.  Прыблiзна  на сярэдзiне  танца я заeважыe,  як  твар  яе,  да  таго
засяроджаны i няпэeны, стаe раптам простым i вельмi мiлым. Вочы заiскрылiся,
нiжняя губка трошкi выдалася наперад.
     Пасля  танцавалi яшчэ. Яна дзieна пажвавела,  паружавела i такое ззянне
маладосцi, ап'янення, радасцi з'явiлася на яе твары, што мне стала цепла  на
сэрцы.
     "Вось я,  -- як быццам  казала яе  душа  праз вочы,  вялiкiя,  чорныя i
блiскучыя, -- вось яна я. Вы думалi, што мяне няма, а я тут, а я тут. Хоць у
адзiн  гэты кароткi  вечар я паказалася вам, i вы здзiвiлiся. Вы лiчылi мяне
нежывой, бледнай, бяскроeнай, як парастак вяргiнi e падполлi, але вы вынеслi
мяне  на  свет, я так вам  усiм удзячна, вы  такiя  добрыя. Бачыце, i  жывая
зелень  з'явiлася  e маей сцяблiне, i хутка, калi будзе прыпякаць сонейка, я
пакажу eсяму свету цудоeную ружовую кветку сваю. Толькi не  трэба,  не трэба
мяне адносiць зноe у падпол".
     Незвычайны быe выраз радасцi  i  адчування паeнацэннасцi e яе  вачах. Я
таксама захапieся iм, i вочы мае, напэeна,  таксама заблiшчалi. Толькi краем
вока бачыe я навакольнае.
     I раптам ваверка  зноe схавалася e дупло, радасць  знiкла з яе вачэй, i
той самы  жах пасялieся  за веямi: Варона даваe указаннi  двум лекаям,  якiя
вешалi над камiнам партрэт Рамана Старога.
     Музыка змоeкла. Да нас наблiжаeся Дубатоeк, чырвоны i вяселы.
     -- Надзеечка, прыгажунька ты мая. Дазвольце старому хрэну лапэтку.
     Ён цяжка eпаe на калена i, смеючыся, пацалаваe яе руку.
     А яшчэ праз хвiлiну казаe зусiм iншым тонам:
     -- Правiла  яноeскага наваколля такое, што трэба  агаласiць  апякунскую
справаздачу адразу, як толькi апякаемай споeнiцца васемнаццаць год,  гадзiна
e гадзiну.
     Ён  выцягнуe  з  кiшэнi  вялiзную   срэбную  з  сiняй  эмаллю  цыбулiну
гадзiннiка i, зрабieшыся афiцыйным i падцягнутым, агаласie:
     -- Сем гадзiн. Мы iдзем агалошваць  справаздачу.  Пайду я, а за другога
апекуна, пана Калатэчу-Казлоeскага,  якi жыве e губернi i  па хваробе не мог
прыехаць, пойдуць па даверу пан Сава-Стахоeскi i пан  Алесь Варона. Патрэбен
яшчэ  нехта  са  староннiх.  Ну... (вочы  яго дапытлiва затрымалiся на  маей
асобе), ну, хоць вы.  Вы яшчэ чалавек малады, жыць  будзеце  доeга i зможаце
потым засведчыць,  што eсе тут рабiлася шчыра, па старых звычаях  i сумленню
чалавечаму. Панi Яноeская -- з намi.
     Наша  нарада  адбывалася  нядоeга.  Спачатку прачыталi вопiс  маемасцi,
рухомай i нерухомай, якая засталася па тэстаменту ад бацькi. Выявiлася,  што
гэта галоeным чынам  палац з абсталяваннем i парк, маярат, з якога  нiводная
рэч не павiнна знiкнуць i якi павiнен "у велькшай славе  падтрымлiваць гонар
роду".
     "Добры гонар, -- падумаe я. -- Гонар здохнуць з голаду e багатым доме".
     Дубатоeк давеe, што нерухомая маемасць збераглася непарушна.
     Пасля  выявiлася, што па субстытуцыi  старэйшай  i адзiнай  наследнiцай
з'яeляецца панi Надзея Яноeская.
     Перайшлi  да  прыбыткаe.  Дубатоeк паведамie,  што  невялiчкi  капiтал,
змешчаны Раманам Яноeскiм у  дзвюх банкiрскiх канторах  пад восем  працэнтаe
без  права чапаць  асноeны  капiтал, дае зараз  ад  ста  пяцiдзесяцi да  ста
сямiдзесяцi  рублеe  штомесячна.  Гэты  прыбытак  нават павялiчыeся  дбаннем
апекуна,  мала  гэтага, атрымалася прыбаeка да асноeнага капiталу  e дзвесце
восемдзесят  пяць  рублеe,  якiя,  пры  жаданнi,  могуць   пайсцi  на  пасаг
спадчыннiцы.
     Усе  пакруцiлi   галовамi.  Прыбыткi   былi   мiзэрнымi,  асаблiва  пры
неабходнасцi падтрымлiваць парадак.
     -- А як плацiць слугам? -- спытаe я.
     --  Iм выдзелена e  тэстаменце частка спадчыны,  бо  яны --  неад'емная
частка маярату.
     --  Я   прасie  бы  пана  Дубатоeка   растлумачыць  мне,  як  справа  з
заарандаванай зямлею  пры маентку Балотныя Ялiны? --  спытаe Сава-Стахоeскi,
маленькi хударлявы чалавечак з такiмi вострымi каленямi, што яны, здавалася,
вось-вось прарэжуць яго светлыя штонiкi. Ён, вiдаць заeжды трохi пiкiраваeся
з Дубатоeкам i даe яму зараз нейкае з'едлiвае пытанне. Але той не знiякавеe.
Ён выцягнуe вялiкiя срэбныя акуляры, хустку, якую расклаe на  каленях, пасля
ключ i толькi пасля гэтага  клапцiк паперы.  Акуляры ен, аднак,  не надзеe i
пачаe чытаць:
     -- "У прадзеда панi  Яноeскай было дзесяць тысяч дзесяцiн добрай ворнай
зямлi, не лiчачы  лесу".  У панi Яноeскай,  як  гэта  вам, напэeна,  вядома,
шаноeны  пан Стахоeскi,  50 дзесяцiн ворнай зямлi,  значна спустошанай. У яе
таксама есць  парк, якi не дае нi  шэлега, i  пушча, якая практычна  таксама
маярат,  бо гэта запаветны лес. Скажам прама, мы  маглi  б  паступiцца гэтым
правiлам, але,  па-першае, доступ у гэту  пушчу  для дрывасекаe немагчымы па
прычыне навакольнай дрыгвы. А па-другое, цi разумна гэта?  У Яноeскай могуць
быць дзецi. Што  рабiць iм  на 50  дзесяцiнах беднай зямлi? Тады  род  зусiм
занепадзе. Вядома, панi зараз дарослая, яна сама можа...
     -- Я згодна  з вамi, дзядзька, --  саромеючыся да слез,  сказала Надзея
Раманаeна. -- Няхай пушча стаiць. Я  рада,  што да яе толькi  сцежкi, i то e
сухмень. Шкода зводзiць такi лес. Пушчы -- гэта божыя сады.
     -- Дык вось, --  казаe далей апякун,  --  акрамя  гэтага, панi належыць
амаль усе яноeскае наваколле, але гэта дрыгва, тарфяныя балоты i пустэчы, на
якiх не расце нiчога, акрамя верасу. На гэтай зямлi не жывуць колькi сягае e
гады  памяць чалавечая. Значыцца, возьмем толькi 50 дзесяцiн, якiя здаюцца e
арэнду за другi  сноп. Зямля  няeгноеная,  вырошчваюць  на ей толькi жыта, i
гэта дае  трыццаць,  сама больш  сорак пудоe з  дзеснцiны. Кошт  жыта  -- 50
капеек пуд,  значыцца -- дзесяцiна  дае  даход у дзесяць  рублеe на  год, i,
значыцца,  з усей  зямлi  500  рублеe у  год.  Вось i  eсе.  Гэтыя грошы  не
затрымлiваюцца, можаце мяне праверыць, пан Стахоeскi.
     Я пахiтаe галавою.  Гаспадыня  вялiкага маентка атрымлiвала трохi больш
двухсот рублеe прыбытку e месяц. А сярэднi чыноeнiк атрымлiваe 125 рублеe. У
Яноeскай  было дзе жыць i было што есцi, але гэта была непрыхаваная  галеча,
галеча без прасвятлення. Я, галяк, вучоны i журналiст,  аeтар  чатырох кнiг,
меe рублеe  чатырыста e месяц. I мне  не трэба было рамантаваць гэтую прорву
--  палац,  рабiць падарункi слугам, трымаць  у адносным парадку парк. Я быe
поруч з ею Крэз.
     Мне было шкада яе, гэтага дзiценка, на плечы якога eпаe такi непасiльны
цяжар.
     -- Вы вельмi небагаты чалавек, -- сумна  сказаe Дубатоeк. -- На руках у
вас, уласна кажучы, застаюцца пасля eсiх выдаткаe капейкi.
     I ен кiнуe  позiрк  у мой бок, вельмi выразны i шматзначны позiрк,  але
мой твар не выразie нiчога. Ды i сапраeды, якое гэта мела дачыненне да мяне?
     Дакументы  перадалi  новай  гаспадынi.  Дубатоeк  абяцаe  даць   загады
Берману,  пасля пацалаваe  Яноeскую e лоб  i выйшаe. Мы eсе таксама выйшлi e
залу, дзе публiка паспела eжо замарыцца ад танцаe.
     Дубатоeк  адразу зноe  выклiкаe выбух запалу, уздыму i весялосцi. Я  не
eмеe скакаць нейкага мясцовага танца, i таму Яноeскую  адразу памчаe Варона.
Пасля  яна кудысьцi  знiкла. Я глядзеe  на  танцы,  калi  раптам адчуe  нечы
позiрк. Непадалек ад мяне стаяe танклявы, але, вiдаць, моцны малады чалавек,
белавалосы,  з  вельмi  прыемным  i  шчырым  тварам,  апрануты сцiпла, але з
падкрэсленай акуратнасцю.
     Я  не  бачыe,  адкуль  ен  з'явieся,  але  ен  адразу  спадабаeся  мне,
спадабалася нават  мяккая аскетычнасць у прыгожым  вялiкiм роце  i  разумных
карых  вачах.  Я  eсмiхнуeся  яму, i  ен, як быццам  толькi i  чакаe гэтага,
падышоe да мяне вялiкiмi i плаeнымi крокамi, працягнуe мне руку:
     --  Прабачце,  я   без   цырымонiй,  Андрэй  Свецiловiч.  Даeно   жадаe
пазнаемiцца з вамi. Я студэнт... былы  студэнт Кiеeскага eнiверсiтэта. Зараз
мяне выключылi... за eдзел у студэнцкiх хваляваннях.
     Я  таксама адрэкамендаваeся. Ён усмiхнуeся шырокай  белазубай усмешкаю,
такой яснай i добрай, што твар адразу зрабieся гожым:
     --  Я ведаю,  я  чытаe  вашы зборнiкi.  Не  палiчыце за  камплiмент, я,
наогул, не аматар гэтага,  але вы мне  сталi пасля iх вельмi сiмпатычным. Вы
займаецеся такой карыснай i патрэбнай справай i добра разумееце свае задачы.
Я мяркую па вашых прадмовах.
     Мы разгаварылiся i разам адышлi да акна e дальнiм кутку залы. Я спытаe,
як ен трапie да Балотных Ялiн. Ён засмяяeся:
     --  Я  далекi  сваяк Надзеi Раманаeны. Вельмi далекi. Уласна кажучы, ад
усяго кораня Яноeскiх зараз засталiся на зямлi  толькi яна ды я, па  жаночай
лiнii.  Здаецца,  такая-сякая кропля  крывi  гэтых былых дэйноeскiх князькоe
цячэ  яшчэ  i   e  жылах   Гарабурды,  але  яго  сваяцтва,  як   i  сваяцтва
Грыцкевiчавых,  не  даказаe  бы нiводны  знаeца  геральдыкi...  Гэта  проста
радавое паданне. А сапраeдная Яноeская толькi адна яна.
     Твар яго памякчэe, стаe задумлiвым.
     -- I наогул, усе гэта глупства. Усе гэтыя геральдычныя казусы, князькi,
магнацкiя  маяраты.  Каб была  мая воля, я б выпусцie з жылаe магнацкую сваю
кроe.  Гэта толькi прычына для вялiкiх пакут сумлення. Мне здаецца, гэта i e
Надзеi Раманаeны так.
     -- А мне сказалi, што Надзея Раманаeна адзiная з Яноeскiх.
     --  Вядома,  так.  Я  вельмi  далекi сваяк,  i  да таго ж  мяне  лiчылi
памершым. Я не наведваeся e Балотныя  Ялiны  пяць год, а  зараз мне дваццаць
тры. Бацька адаслаe мяне адсюль,  бо я e васемнаццаць год памiраe ад кахання
да  трынаццацiгадовай дзяeчыны.  Уласна  кажучы,  гэта  нiчога,  варта  было
пачакаць два гады, але бацька верыe у старажытную сiлу праклену.
     -- Ну i як, дапамагла вам высылка? -- спытаe я.
     -- Анi на шэлег. Мала таго, дзвюх сустрэч было дастаткова, каб я адчуe,
што старое абажанне перарасло e каханне.
     -- I як глядзiць на гэта Надзея Раманаeна?
     Ён пачырванеe так, што e яго нават слезы навярнулiся на вочы.
     -- О!.. Вы  здагадалiся! Я вельмi прашу  вас маeчаць пра гэта! Справа e
тым, што я не ведаю яшчэ.  Ды гэта не так важлiва,  паверце... паверце  мне.
Мне  гэта  не  важлiва.  Мне  проста добра  з  ею, i  нават калi  яна  будзе
раeнадушнай  да мяне, мне,  паверце,  будзе таксама шчасна  i хораша жыць на
зямлi: яна ж  будзе iснаваць на ей таксама. Яна незвычайны чалавек. Вакол яе
такое бруднае свiнства, непрыхаванае рабства, а яна такая чыстая i добрая.
     Я eсмiхнуeся ад раптоeнага замiлавання да гэтага хлапчука  з  добрым  i
ясным тварам, а ен, вiдаць, палiчыe усмешку за кпiн.
     --  Ну вось, вы eсмiхаецеся  таксама, як  нябожчык  бацька, як дзядзька
Дубатоeк. Сорамна вам...
     -- Я i не думаю смяяцца, пан Андрэй. Мне проста добра чуць ад вас такiя
словы. Вы чысты i харошы чалавек. Толькi  не трэба вам  камусьцi яшчэ казаць
пра гэта. Вось вы тут вымавiлi iмя Дубатоeка.
     --  Дзякуй вам  за добрае слова. Але няeжо  вы думалi, што  я  камусьцi
казаe пра гэта, што я такi нягоднiк? Вы  ж  здагадалiся. I дзядзька Дубатоeк
таксама чамусьцi здагадаeся.
     -- Добра, што здагадаeся Дубатоeк, а не  Алесь Варона, -- сказаe  я. --
Iначай  справа  скончылася б  дрэнна  для кагосьцi  з вас. Дубатоeк  -- гэта
нiчога. Ён  апякун, яму цiкава, каб Надзея Раманаeна знайшла добрага мужа. I
ен,  мне здаецца, добры чалавек,  нiкому  не  скажа, як i я. Але  вам  трэба
наогул маeчаць пра гэта.
     --  Гэта праeда, --  вiнавата сказаe  ен. -- Я i не  падумаe, што нават
маленькi намек шкодны для гаспадынi. I праeда ваша, якi добры, шчыры чалавек
Дубатоeк! Сапраeдны стары пан-рубака,  просты i патрыярхальны! I такi шчыры,
такi  вяселы!  I так ен любiць людзей i нiкому пе перашкаджае жыць!  А  мова
ягоная?! Я як пачуe, дык мяне  быццам па  сэрцы цеплай рукой нехта гладзiць.
Ах, якi добры, добры чалавек!
     Нават вочы  яго eвiльготнiлiся, так ен любie Дубатоeка. I я таксама быe
шмат у чым з iм згодзен.
     -- Вы ведаеце зараз, пан Беларэцкi, а  больш  не будзе  ведаць нiхто. Я
разумею,  я  не буду  кампраметаваць яе.  I наогул я буду  маeчаць.  Вось вы
танцуеце з  ей, а  мне  радасна.  Размаeляе яна з iншым -- мне  радасна. Хай
толькi ей будзе шчасце. Але я вам шчыра  кажу. -- Голас яго eзмацнеe, а твар
стаe як у юнака Давiда, якi выходзiць  на бой з Галiяфам. -- Калi я  буду за
трыдзевяць краiн i сэрцам пачую, што яе нехта збiраецца крыeдзiць, я прылячу
адтуль i, хоць бы  гэта  быe сам Бог, разаб'ю яму галаву, кусаць буду, бiцца
да  апошняга, каб пасля толькi  прыпаeзцi да яе  ног i здохнуць там. Паверце
мне. Здалек -- i заeжды з ею.
     Гледзячы на яго  твар, я  разумеe, чаму баяцца eладу маючыя  такiх вось
стройных,  чыстых  i сумленных юнакоe. У iх, вядома,  шырокiя вочы, дзiцячая
eсмешка,  юнацкiя  слабыя  рукi,  шыя  ганарлiвая  i   стройная,  белая,  як
мармуровая,  як быццам  назнарок створана для сякеры ката, але e iх  яшчэ  i
непрымiручасць,  сумленне  да  канца нават у дробязях,  няeменне  лiчыцца  з
перавагаю  чужой  грубай сiлы  i  фанатычная вернасць праeдзе. У  жыццi  яны
нявопытныя, даверлiвыя дзецi да сiвых валос,  у  служэннi праeдзе -- горкiя,
iранiчныя,  адданыя да канца, мудрыя i нязломныя. А дрэнь баiцца такiх нават
тады,  калi яны  яшчэ  не  пачыналi  дзейнiчаць,  i,  кiруючыся  iнстынктам,
уласцiвым поганi, цкуе iх заeседы. Дрэнь ведае, што яны -- самая найвялiкшая
небяспека для яе iснавання.
     Я зразумеe, што  дай такому e  рукi  пiсталет, i ен,  усе  з той  самай
шчырай белазубай усмешкаю, падыдзе  да  тырана, усадзiць  у яго кулю i пасля
спакойна  скажа  смерцi:  "Хадзi  сюды".  I  ен вытрымае  найбольшыя  пакуты
спакойна i, калi не памрэ e турме ад прагi волi, спакойна пойдзе на эшафот.
     I  такi  невыказны давер  выклiкаe у  мяне гэты  чалавек, што рукi нашы
сустрэлiся, i я eсмiхнуeся яму, як другу.
     -- За што вас выключылi, пан Свецiловiч?
     --  Ат,  глупства!  Пачалося  з ушанавання  памяцi  Шаeчэнкi. Студэнты,
вядома, былi  аднымi  з  першых. Нам  прыгразiлi, што ва eнiверсiтэт увядуць
палiцыю. -- Ён аж  пачырванеe.  --  Ну, мы пачалi крычаць. А я  крыкнуe, што
калi  яны толькi пасмеюць  зрабiць  гэта са святымi  нашымi  мурамi, дык  мы
крывею змыем з iх  ганьбу. I першая  куля будзе таму,  хто дасць такi загад.
Пасля мы высыпалi з  будынка, пачаeся шум, i мяне схапiлi. А калi  e палiцыi
спыталi пра нацыянальнасць, дык я адказаe: "Пiшы: украiнец".
     -- Добра сказана.
     -- Я ведаю, гэта вельмi неасцярожна для тых, хто eзяeся змагацца.
     --  Не, гэта добра i для iх. Адзiн такi адказ варты  дзесятка  куль.  I
гэта азначае,  што супраць агульнага ворага -- усе.  I  няма  нiякай рознiцы
памiж беларусам i eкраiнцам, калi над спiною вiсiць бiзун.
     Мы моeчкi  глядзелi на танцуючых аж датуль, пакуль рот  Свецiловiча  не
перасмыкнула.
     --  Танцуюць.  Чорт iх ведае што такое. Паноптыкум нейкi...  дапатопныя
яшчары. У  профiль  не  твары, а звярыныя морды. Мазгоe  -- з  напарстак,  а
скiвiцы,  як у  дыназаeра, на  семсот  зубоe.  I сукнi  са шлепамi.  I гэтыя
страшныя твары вырадкаe... Усе ж такi няшчасны мы народ, пан Беларэцкi.
     -- Чаму?
     -- У нас нiколi не было сапраeдных уладароe думак.
     -- Можа, гэта i лепш, -- сказаe я.
     --  I eсе ж непрытульны мы  народ... I гэты ганебны гандаль радзiмай на
працягу  сямi  стагоддзяe.   Спачатку  Лiтве*,  пасля,  ледзь  народ  паспеe
асiмiляваць яе, палякам, усiм, каму не  лянота, каму хочацца, забыeшы гонар,
забыeшы сумленне.
     * Тут адлюстроeваецца мiф пра "заваеву" беларускiх земляe племем лiтва.
(Заeв. рэдактара)
     На нас пачалi аглядацца танцуючыя.
     --  Бачыце, аглядаюцца. Калi  чалавек крычыць --  iм не падабаецца. Яны
тут  усе --  адно  кодла. Топчуць маленькiх,  выракаюцца  сумлення, прадаюць
багатым дзядам дзяeчат. Вось бачыце гэтага  Саву-Стахоeскага:  я  б каня  не
паставie з iм у адной стайнi, баючыся  за конскую мараль. А  гэта  Хобалева,
павятовая Месалiна.  I  гэты,  Асановiч, звеe у  магiлу прыгонную  дзяeчыну.
Зараз  у  яго няма  на  гэта права, але  ен  усе адно распуснiчае. Няшчасная
Беларусь! Добры, памяркоeны, рамантычны  народ  у  руках такой  поскудзi.  I
пакуль гэты народ будзе дурнем,  так будзе заeседы.  Аддае  чужынцам  лепшых
сваiх сыноe, лепшых  паэтаe, дзетак сваiх наракае чужынцамi, прарокаe сваiх,
быццам вельмi багаты. А сваiх герояe аддае на прэнг, а сам сядзiць  у клетцы
над  мiскай з бульбай  ды  бручкай i  лыпае  вачыма. Дорага  б  я  даe  таму
чалавеку,  якi скiне нарэшце з шыi народа eсiх гэтых гнiлых шляхцюкоe, тупых
Homo  Novus'аe,  пыхатых  выскачак,  прадажных  журналiстаe  i  зробiць  яго
гаспадаром уласнага лесу. Усю кроe аддаe бы.
     Вiдаць,  пачуццi  мае  абвастрылiся: я  eсе  адчуваe  на  спiне чыйсьцi
позiрк. Калi Свецiловiч скончыe -- я павярнуeся i... стаe ашаломлены. Надзея
Яноeская стаяла i слухала нас. Але  гэта была  не яна, гэта была мара, лясны
дух, казачная здань. Яна была e сярэдневяковай  жаночай вопратцы:  сукня, на
якую  пайшло  пяцьдзесят  локцяe залацiстага варшанскага атласа,  паверх  яе
другая, белая  з блакiтнымi,  адлiваючымi  срэбрам,  разводамi  i шматлiкiмi
разрузамi  на  рукавах  i падоле.  Стан,  сцiснуты  e снуроeку, быe перавiты
тонкiм залацiстым снурам,  якi  падаe  амаль да зямлi  двума  кутасамi. А на
плячах  быe  тонкi  рубок з  белага табiну.  Валасы  былi  eзяты  e  сетку i
eпрыгожаны шлягавым вянком, старажытным  жаночым уборам, якi трохi  нагадваe
караблiк, зроблены са срэбных нiцей. З абодвух рагоe гэтага караблiка звiсаe
да зямлi тонкi белы вэлюм.
     Гэта была каралеeна-лебедзь, уладарка бурштынавага палаца, словам, чорт
ведае што, толькi не даeняе брыдкае качане. Я сам пабачыe, як вочы Дубатоeка
вырачылiся  i нiжняя скiвiца  адвiсла: ен, вiдаць,  i сам не  чакаe  такога.
Вiскнула скрыпка. Стала цiшыня.
     А яна iшла проста да мяне.
     Гэта даволi нязручны eбор, i звычайна ен  псуе нязвыклую да яго жанчыну
-- скоeвае яе  рухi,  робiць  цяжкай i мехаватай, але  гэтая несла  яго,  як
каралева, быццам усе жыцце толькi яго  i насiла: горда адкiнуeшы галаву, яна
плыла  паважна,  жаноцкi. I лукава,  i  ганарлiва eсмiхалiся з-пад вэлюму яе
вялiкiя вочы, абуджаныя пачуццем уласнай прыгажосцi.
     Дубатоeк аж рохкнуe  ад здзieлення i пайшоe да яе, усе паскараючы крок.
З  незразумелым  выразам болю e вачах узяe яе твар  у  далонi i пацалаваe  у
лоб,буркнуeшы нешта накшталт "такую прыгажосць!..".
     А пасля вусны яго зноe расплылiся eсмешкаю:
     --  Каралева!  Прыгажуня  мая! Дачакалiся, святыя балеснiчкi! Яноeская,
Яноeская да мезенца!!! Дазволь, донечка, ножку.
     I гэты вялiзны  мехаваты чалавек,  крэкчучы,  распасцерся на  падлозе i
дакрануeся  вуснамi  да  наска  яе   маленькiх  туфлiкаe.  Пасля  eзняeся  i
зарагатаe:
     -- Ну, доня, трэба табе з такiм капiталам сядзець цiхутка, як мыш, а то
яшчэ eкрадуць.
     I раптам падмiргнуe:
     -- А што,  каб нам  старыною трахнуць, як ты  яшчэ  дзяeчынкай са  мною
скакала? Падаруй старому бабру адзiн танец, а там хоць i памiраць.
     Белая каралева працягнула яму руку.
     -- Гэй, лябедзiкi! -- крыкнуe  iнвалiдам Дубатоeк. --  Давайце спачатку
нашага  "Ветрыку" кругi з два,  а потым, з майго месца, -- ведаеце, якое? --
пераходзьце на мазура!
     I сакрэтна звярнуeся да мяне:
     -- Усiм добрыя нашы танцы, але такога агнявога, як польскi мазур, няма.
"Лявонiха" --  толькi яна i магла б паспрачацца, але  для  яе трэба некалькi
пар,  а гэтыя бабздыры i слiнцяйчыкi хiба могуць? Тут трэба балетнымi нагамi
валодаць, вось як у мяне.
     I зарагатаe. А я з жахам глядзеe  на яго ногi-шынкi  i думаe:  "Што  ен
зробiць з добрага танца?!"
     Мiж тым усе адышлi eбок, расчысцiлi месца. Я чуe галасы:
     -- Сам... Сам будзе скакаць.
     Я не пайшоe ад гэтай прафанацыi далей толькi таму, што жадаe паглядзець
на забыты танец,  пра якi я толькi аднойчы  чуe i якi, як кажуць, быe вельмi
распаeсюджаны год восемдзесят таму.
     Вялiзная  туша  Дубатоeка  выпрасталася,  ен  хмыкнуe i  eзяe  Яноeскую
шчопанню зверху за празрыстую кiсць левай рукi.
     З першымi  ж тактамi "Ветрыку"  ен  стукнуe абцасамi  i пайшоe  трайным
крокам, то з  правай, то з левай нагi.  I яго туша рухалася  нечакана легка,
спачатку прыстукваючы абцасамi пасля кожных трох крокаe, а пасля проста так,
на  цыпках. А поруч з iм  плыла яна,  проста  плыла e  паветры,  залацiстая,
белая, блакiтная, як райская птушка, i вэлюм яе вieся e паветры.
     Пасля   яны  круцiлiся,  плылi,  то  зблiжаючыся,  то  аддаляючыся,  то
перасякаючы адзiн аднаму шлях. Не, гэта не была прафанацыя, як не з'яeляецца
прафанацыяй танец  старога  нацяжэлага  танцора,  якi  быe  калiсьцi вялiкiм
майстрам. Гэта  быe сапраeды  "Ветрык", якi паступова пераходзie  у буру,  i
вось ужо толькi круцieся e паветры вэлюм, мiльгацелi ногi... I раптам музыкi
раeнулi  мазура.  Гэта  быe  не цалкам мазур,  гэта была  нейкая спрадвечная
мясцовая  варыяцыя на яго тэму, якая  eключала e  сябе элементы  таго самага
"Ветрыку".
     I  тут  туша  памчалася наперад, загрукала  абцасамi,  па-кацячы  мякка
пачала заносiцца e паветра, стукаючы e iм нагой аб нагу. А  поруч плыла яна,
легкая, усмешлiвая, вялiкасная.
     Гэта  было сапраeднае дзiва,  нябачаны цуд: два  чалавекi e старажытных
вопратках стваралi перад намi гэтую казку.
     Зрабieшы круг, Дубатоeк падвеe Яноeскую да мяне. Ён быe чырвоны як рак.
     --  Замарыла   яна  мяне...  "Вы,  дзядзечка,  як  малады".  Ма-ала-ды,
ма-ла-ды!  Не,  няма  чаго казаць,  з'ездзieся конь. Пашлюць  мяне хутка  да
Абрама па пiва. Вам, маладыя, жыць, вам песнi спяваць, скокi скакаць. Скачы,
хлопча.
     Зноe пачалiся танцы. Свецiловiч танцаваць  не любie.  Варона дзьмуeся i
таксама не падыходзie, i  мне давялося  танцаваць з ею да самай вячэры. I як
яна танцавала! Я мiмаволi заглядзеeся на гэты дзiцячы  твар, якi раптам стаe
такiм жвавым i прыемна  хiтраватым. Мы танцавалi,  i нам усе  было  мала, мы
мчалiся па зале, плылi e паветры, сцены круцiлiся вакол, i на iх нельга было
нiчога  заeважыць. Напэeна, i яна адчувала тое самае, што  я, а  мае пачуцце
можна параeнаць толькi  з тымi  снамi, якiя часам  бываюць  у  юнацтве: табе
снiцца, што ты танцуеш, i нязначае  шчасце ахапляе сэрца.  Бачыe я толькi яе
ружовы закiнуты твар, галаву, якая злегку пахiствалася e такт музыцы.
     Пайшлi вячэраць. Калi я веe  яе e  сталовую,  мне здалося, што  я чую e
кутку залы нейкае шыпенне. Я глянуe туды, у змрок, пабачыe нечыя вочы -- там
сядзелi старыя панны -- i пайшоe далей. I  выразна  пачуe, адышоeшы, як сухi
голас сказаe:
     --  Весялiцца,  як перад пагiбеллю.  Награшылi,  прагнявiлi Бога i яшчэ
весяляцца.  Кляты  род...  Нiчога,  хутка  прыйдзе  дзiкае  паляванне... Ач,
бессаромнiца,  цэлы  вечар  з  гэтым  чужынцам,  з бязбожнiкам.  Сябра  сабе
знайшла...  Нiчога,  пабажуся, што i  на яе кароль Стах паeстане. Пачынаюцца
цемныя ночы.
     Гэтыя  халодныя  словы  напоeнiлi мяне трывогай.  Сапраeды, я паеду  i,
магчыма, пазбаeлю  гэту дзяeчыну магчымасцi выйсцi  замуж. Нашто я з ею цэлы
вечар? Што я раблю? Я ж зусiм, зусiм не кахаю яе i нiколi не буду кахаць, бо
ведаю свае  сэрца. I я цверда вырашыe не  танцаваць больш з ею i не  сядзець
поруч  за  сталом.  I  наогул, трэба  ехаць.  Хопiць гэтай  панска-шляхецкай
iдылii,  хутчэй да  простых людзей, да  працы. Я пасадзie яе  i  стаe поруч,
цверда  намерваючыся спаймаць  Свецiловiча i пасадзiць  з  ею.  Але eсе  мае
намеры расплылiся дымам. Свецiловiч  як увайшоe, так i  сеe у канцы стала. А
Дубатоeк шчыльна сеe справа ад гаспадынi i буркнуe:
     -- Што стаiш? Сядай, браце.
     I калi я сеe, дадаe:
     -- Добры з цябе шляхцiц  бы атрымаeся год сто таму.  Рукi моцныя,  вочы
сталевыя. I сабою гожы. Толькi цiкава мне ведаць, цi сур'езны ты чалавек? Цi
не шалыган ты часам?
     I  я быe  вымушаны сядзець поруч з  гаспадыняй: служыць  ей, дакранацца
рукою да яе рукi, часам датыкацца каленам да яе калена. I добра  мне было, i
e той жа час злосць разбiрала на Дубатоeка. Сядзiць хмуры, як цмок, глядзiць
на мяне дапытлiва. На мужа сваей падапечнай прымервае, цi што?
     Хутка eсе развесялiлiся. Было шмат з'едзена  i яшчэ больш выпiта. Твары
пачырванелi, досцiпы сыпалiся градам.  А  Дубатоeк пie  i еe  больш за eсiх,
адпускаючы жарты, ад якiх усе за жываты бралiся.
     I злосць мая паступова прайшла. Я  нават быe удзячны  Дубатоeку, што ен
затрымаe мяне тут.
     А  пасля  зноe былi танцы, i толькi гадзiн  у  пяць  ночы  госцi пачалi
раз'язджацца. Дубатоeк ад'язджаe адным  з  апошнiх.  Праходзячы мiма  нас,ен
падышоe блiжэй i хрыпата сказаe:
     --  Вось што,  хлопча. Запрашаю цябе  да  мяне праз  дзень на  халастую
гулянку. А як ты, донька, можа, i ты паедзеш да нас, з пасербiцай пасядзiш?
     -- Не, дзядзечка, дзякую. Я застануся дома.
     Волат уздыхнуe:
     -- Губiш ты сябе, доня. Ну, добра.  А цябе чакаю.  Глядзi.  У мяне хата
без гэтых заморскiх жартаe, табе гэта цiкава.
     Мы развiталiся з iм, шчыра развiтаeся я з Свецiловiчам.
     Дом  пусцеe,  зацiхалi крокi,  ен зноe ставаe глухiм i нямым,  магчыма,
яшчэ на васемнаццаць год. Слугi хадзiлi i гасiлi свечкi. Яна знiкла, i, калi
я eвайшоe у залу, я пабачыe яе e яе казачным уборы ля палаючага камiна. Зноe
цемра  агарнула куты залы, у якой яшчэ, здавалася, жылi гукi музыкi  i смех.
Дом пачаe жыць звычайным жыццем -- цемным, глухiм i змрочным.
     Я  падышоe блiжэй  i раптам пабачыe  яе  бледны  твар,  на якiм  згаслi
апошнiя сляды радасцi. Вецер завыe у комiне.
     -- Пан Беларэцкi,  --  сказала яна. -- Як глуха.  Я  адвыкла ад гэтага.
Пройдземся з вамi яшчэ адзiн вальс, перш чым назаeседы...
     Голас яе перасекся. Я  паклаe руку на яе стан, i мы, падпарадкоeваючыся
eнутранай музыцы, якая яшчэ гучала  e  нашых вушах,  паплылi па зале. Шоргат
нашых  ног глуха аддаваeся над столлю. Мне было чамусьцi нават страшна, нiбы
я  прысутнiчаe  на пахаваннi, а яна зноe  перажывала eвесь вечар.  Стан  яе,
тонкi i  гнуткi,  трошкi  хiстаeся пад маей  рукою,  веяe  яе  вэлюм,  жарам
успыхвала  сукня, калi  мы  траплялi e водблiск камiннага  полымя,  рабiлася
блакiтнай, калi  мы траплялi e цемру. Гэты старажытны eбор,  гэты вэлюм, якi
кранаeся часам майго твару, гэты стан пад маей рукою i задуменныя  апушчаныя
вочы, напэeна, нiколi не будуць забыты мной.
     I раптам яна прыткнулася лбом на iмгненне да майго пляча.
     -- Усе. Не магу больш. Даволi. Гэта eсе. Дзякуй вам... за eсе.
     Я паглядзеe на яе i пабачыe вочы, якiя блiшчалi ад нявыплаканых слез.
     Гэта  было сапраeды eсе. Яна пайшла e  свой пакой,  а я eсе  глядзеe на
маленькую фiгурку  e  старажытным убраннi, якая  iшла па  зале, губляючыся e
цемры пад позiркамi продкаe са сцяны.
     Я  забыeся e гэту  ноч  пагасiць свечку на столiку ля  акна i  ляжаe  у
шырокiм, як луг, ложку, ужо засынаючы, калi маю дрымоту перарвалi зноe крокi
e  калiдоры.  Ведаючы,  што зноe  нiкога не  заeважу, калi  выгляну, я ляжаe
спакойна.  Хутка  крокi  знiклi.  Я  пачаe  быe зноe  драмаць,  калi  раптам
страпянуeся.
     Праз шыбу глядзеe на мяне чалавечы твар.
     Чалавек быe сапраeды вельмi  маленькi (я бачыe  яго амаль па  пояс),  у
каптане з шырокiм каeняром. Гэта быe чалавек i eсе ж  нечалавечая iстота. Яе
галоeка была сцiснута  з бакоe i ненатуральна  выцягнута e  даeжыню,  рэдкiя
доeгiя валасы звiсалi з яе. Але самым  дзieным  быe твар Малога Чалавека. Ён
быe амаль такi зялены, як вопратка, рот вялiкi i без вуснаe, нос маленькi, а
нiжнiя  павекi былi непамерна вялiкiя, як у жабы. Я параeнаe  яго  з малпай,
але хутчэй гэта быe  твар сапраeднай жабы. I вочы, шырокiя, цемныя, глядзелi
на  мяне  з  тупой  злосцю  i яшчэ  чымсьцi  незразумелым.  Пасля  з'явiлася
ненатуральна  доeгая  зеленаватая  рука. Iстота  глуха  застагнала,  i  гэта
абудзiла мяне  ад  здранцвення.  Я кiнуeся  да акна  i заeважыe, што  Малога
Чалавека няма. Ён знiк.
     Я з трэскам  адчынie акно -- халоднае паветра лiнула e пакой. Высунуeшы
галаву, я глядзеe  на eсе бакi -- нiкога. Ён як выпарыeся. Скокнуць  унiз ен
не мог, у гэтым месцы пад двума паверхамi быe яшчэ трэцi (дом стаяe часткова
на  схiле), вокны справа i злева  былi зачынены, ды i карнiз быe такi вузкi,
што  па iм не прабегла б i мыш. Я  зачынie акно i задумаeся, упершыню eзяeшы
пад сумненне свае разумовыя здольнасцi.
     Што гэта  было? Я не верыe  нi e Бога, нi e зданi,  але жывым чалавекам
гэтая  iстота быць не  магла.  Ды  i скуль  яна  магла  з'явiцца, куды магла
знiкнуць? Дзе  магла  iснаваць? Нешта нядобрае i таемнае было e  гэтым доме.
Што  гэта  такое? Няeжо  сапраeды здань?
гэтага. А можа, я п'яны? Не, я амаль не пie. Ды i скуль з'явiлiся б зноe тыя
крокi, што зараз гучаць у калiдоры?  Цi гучалi яны тады, калi  я бачыe  твар
гэтай пачвары e акне.
     Цiкаeнасць  мая  дайшла  да мяжы  немагчымага. Не,  я не  паеду  адсюль
заeтра, як думаe, я павiнен разгадаць усе гэта. Жанчына, якая падаравала мне
сення яшчэ адзiн добры  eспамiн,  вар'яцее тут  ад жаху,  тут робiцца  нешта
несумяшчальнае з законамi  натуры, а я паеду? Але хто дапаможа мне? Хто? Хто
дапаможа мне e пошуках?  I  прыпомнiлiся мне словы Свецiловiча: "Прыпаeзу да
яе  ног  i  памру". Так, з  iм  я  i павiнен  сустрэцца.  Мы спаймаем  гэтую
поскудзь, а калi не -- я паверу e iснаванне зяленых зданяe i анелаe божых.




     Праз  дзень  я  падыходзie  да  дома  Дубатоeка.  Я  не жадаe iсцi, але
гаспадыня сказала: "Iдзiце, я загадваю. Мне не будзе тут страшна".
     I я пайшоe. Пайсцi мне давялося зусiм у  другi бок ад дома, па паeдневы
eсход.  Зарослая травою алея,  паабапал якой  стаяe змрочны,  як лес,  парк,
давяла  мяне  да агароджы.  У адным  месцы тут  не  было  прэнта (гэта  была
таямнiца Надзеi Яноeскай, якую яна мне выкрыла), i можна было пралезцi. Гэта
было добра, бо мне не давялося, такiм чынам, iсцi на поeнач, па той алеi, па
якой я прыехаe, абмiнаць увесь парк i толькi тады iсцi да  дома Дубатоeка. А
так я пралез  праз агароджу i выбраeся па  роeнае месца. Злева i наeпрост ад
мяне  былi  бязмежныя верасовыя пусткi з рэдкiмi  купамi дрэe, справа нейкiя
зарасцi, за iмi  поeная, як  вока,  рэчка, потым балотны  скарлючаны  лес, а
пасля,  вiдаць,  сапраeдная  i  безнадзейная  дрыгва.  Недзе  вельмi  далека
вiднелiся  за  верасовымi  пусткамi  верхавiны  дрэe,  вiдаць,  абсада  дома
Дубатоeка.
     Я павольна iшоe пусткаю, толькi часам трапляючы на  штосьцi падобнае да
сцежкi.  I хоць  асенняе поле было змрочным  i непрытульным, хоць двойчы над
маей  галавою  пралятаe  вялiзны  крук -- мне было тут легка пасля  Балотных
Ялiн. Тут было  eсе звычайным: iмхi на купiнах балотцаe,  сухi  верас  памiж
iмi, мышка-малютка, якая цягнула з высокага бадзяку белы пух, вiдаць, у свае
гняздо, гатуючыся на зiму.
     Я падышоe да  дома Дубатоeка  толькi e прысмерку,  калi  вокны яго былi
ярка  асветлены. Гэта быe самы  звычайны шляхецкi дом. Старажытнай пабудовы,
прысадзiсты,  з  вельмi маленькiмi  акенцамi,  ен быe  крыты  гонтай,  чыста
пабелены, меe ганак  з чатырма калонамi. Правiнцыяльны архiтэктар  не ведаe,
вiдаць, вядомага сакрэту, i таму калоны здавалiся трохi пукатымi eсярэдзiне,
як  бачонкi.  Акружала  дом старая абсада  з  жоeтых,  амаль  ужо  абляпаных
агромнiстых лiп.  За домам  вялiкi пераважна  фруктовы сад, за iм --  хустка
eзаранай зямлi.
     Я, вiдаць,  спазнieся, бо за вокнамi  eжо грымелi галасы. Сустрэлi мяне
горача i страсна.
     -- Бацюхны, свентыя пакутнiчкi! --  крычаe Дубатоeк. --  З'явieся-такi,
з'явieся,  блудны сын. За  стол яго, за стол. Антось, дзе ты там,  лабiдуда?
Разгонную госцю.  Прахлопалi, чэрцi,  нават не салютавалi яму, страмянной не
паднеслi. У, елупы...
     За сталом сядзела чалавек дзесяць, усе мужчыны. Знаемыя мне былi толькi
Свецiловiч,  Алесь  Варона i  Стахоeскi.  Амаль усе eжо былi даволi п'яныя i
разглядалi мяне чамусьцi  з павышанай  цiкаeнасцю.  Стол ламаeся  ад  страe:
вiдаць, Дубатоeк быe з мясцовых заможных шляхцюкоe. Заможнасць была,  аднак,
адносная.  Есцi i пiць было што, але пакоi, праз якiя я iшоe, не вызначалiся
багатым   абсталяваннем.   Сцены  пабеленыя,   аканiцы  разьбленыя  i   ярка
афарбаваныя,  мэбля  старая  i  не  вельмi прыгожая,  затое  вельмi  цяжкая.
Старасвеччына глядзела з кожнага кута. У сталовай, акрамя шырокага  дубовага
стала, табурэтаe, абцягнутых зяленай шаeкавiстай палаценкай, двух данцыгскiх
крэслаe,  абабiтых пазалочаным  саф'янам, ды  трайнога люстэрка e карычневай
раме,  якая перадавала горад з царкоeнымi  главамi, нiчога не было. Страката
апранутыя госцi глядзелi на мяне.
     -- Што вы вочы eтаропiлi! --  гаркнуe Дубатоeк. -- Сталiчнага  чалавека
не  бачылi, мядзведзi,  цi  што?  Ану,  дапамажыце госцю, пакладзiце  на яго
блюда, што вам па густу.
     Валасатыя зяпы заeсмiхалiся, лапы началi рухацца.  Хутка на маiм блюдзе
ляжаe  вялiзны гусь  з  бруснiчным  варэннем,  iндыковая  ножка з  яблыкамi,
саленыя грыбы, дзесятак калдуноe, а з усiх бакоe толькi i чутна было:
     -- А вось  пампушкi з часнаком... А вось, пане, кавалак шыначкi дзiкага
япрука, наперчаны, агнем гарыць.  Памяццю мацi  заклiнаючы -- вазьмiце...  А
вось цудоeная... А вось незвычайны...
     -- Вось як у нас па-беларуску частуюць, -- рагатаe гаспадар, пабачыeшы,
што я зусiм разгубieся.
     Перада мною вырасла гара. Я паспрабаваe пратэставаць, але выклiкаe такi
выбух абурэння  (у аднаго з гасцей нават слезы пацяклi; праeда, ен быe трохi
нападпiтку), што я здаeся.
     Лабiдуда Антось прынес мне на падносе "разгонную" чарку. Я вельмi моцны
на хмель чалавек, але тут я разгубieся. У чарцы было  не менш як на бутэльку
нейкай жоeтай празрыстай вадкасцi.
     -- Не магу.
     --  Як  гэта  не магу? Не  можа толькi цнатлiвая дзеeка, ды i тая хутка
згаджаецца.
     -- Многа, пан Дубатоeк.
     -- Многа, калi тры жонкi e хаце, ды i то не для кожнага... Э-э, хлопцы,
нас не паважаюць. Прасiце шаноeнага госця.
     -- Не чынiце крыeды... Выпiце, -- зараeлi госцi мядзведжымi галасамi.
     Давялося  выпiць.  Вадкасць  апалiла eсе мае вантробы, вогненныя  кругi
захадзiлi e галаве, але я стрымаeся, не скрывieся.
     -- Мужчына! -- пахвалie Дубатоeк.
     -- Што гэта? -- праглынуeшы добры кавалак шынкi, спытаe я.
     --  Го! Старку  польскую  ведаеш,  гарэлку  ведаеш,  хахлацкi  спатыкач
таксама, а  нашага  "трыс дзiвiнiрыс"  не ведаеш. Гэта, браце,  па-лiтоeску*
"тройчы дзевяць", гарэлка  на дваццацi сямi травах. Мы яе  сакрэт у лiтоeцаe
выведалi стагоддзi таму. Зараз яе i самi лiтоeцы забылi, а мы яшчэ памятаем.
Пi на здароeечка, пасля я цябе стаeным медам пачастую.
     * Тут маюцца на eвазе балты-жамойты. (Заeв. рэдактара)
     -- А гэта што?  --  спытаe  я, торкаючы  вiдэльцам  у нешта  цемнае  на
талерцы.
     -- Каханенькi  ты  мой, гэта ласiныя губы e  падсалоджаным воцаце.  Еш,
браце, сiлкуйся. Гэта страва  для волатаe. Продкi нашы, зямля  iм пухам,  не
дурныя былi. Еш, абавязкова iх еш.
     А праз хвiлiну, забыeшыся, што рэкамендаваe "губы", крычаe:
     --  Не, браце, ты  e  мяне  адсюль, не пакаштаваeшы халодных пiрагоe  з
гусiнай пячонкай, не пойдзеш. Антось, сюды!
     Падышоe Антось з пiрагамi. Я быe адмовieся.
     -- Падай да госця e ногi. Бi дурной галавою e падлогу, прасi, бо  госць
нас крыeдзiць.
     Праз хвiлiну я быe таксама нападпiтку. Вакол крычалi, спявалi, але я не
забываe есцi. Дубатоeк вiсеe у мяне на плячы i дуднie нешта, што я не вельмi
i слухаe. Пакой пачынаe разгойдвацца.

     А-а вып'ем чарку,
     А за ей дру-гу-ю, --

     роe нехта. I раптам я прыпомнie далекi дом у яловым парку, бараду  моху
на дрэвах, камiн, сумную постаць ля яго. Мне стала сумна. "Я п'яная  свiння,
-- паeтараe я, --  нельга раскашаваць, калi iншаму дрэнна".  I так мне стала
шкада яе, што я паспрабаваe заплакаць  i... адразу зрабieся цвярозым.  Госцi
eставалi з-за стала.
     -- Панове, -- казаe Дубатоeк,  -- вы  прагуляйцеся трошкi,  трэба  стол
паднавiць.
     Божа, гэта  быe яшчэ толькi  пачатак! А яны ж  былi eжо  добра напiтыя.
Было восем  гадзiн вечара.  Нiчога. Яшчэ рана. Я  ведаe, што,  так  раптоeна
працверазеeшы,  я  больш  не  буду  сення  п'яным,  але eсе  ж вырашыe  пiць
асцярожна, бо яшчэ e балоце загразнеш -- будзе тады штука.
     Разважалiся. Дубатоeк  паказваe добрую  калекцыю  зброi.  Вельмi хвалie
адну старую  шаблю,  якую выпрасie у Рамана  Яноeскага. Казаe, што  расейскi
булат бярэ  медную  пласцiну, польская  "зыгмунтоeка" даволi тоeсты цвiк,  а
гэта -- наша, сакрэт яшчэ татары  пры  Вiтаeце завезлi. I eнутры ртуць, удар
такi, што не тонкую медную пласцiнку  возьме, але i тоeстую. Яму  не верылi.
Ён раскрычаeся, загадаe Антосю прынесцi  чурак. Антось унес у пакой кароткае
бервяно таeшчынею e тры чалавечыя шыi, паставie на падлогу.
     Усе прыцiхлi. Дубатоeк прымерыeся, выскалieся, i раптам шабля апiсала e
паветры амаль нябачнае паeкола.
     Хакнуeшы нутром, Дубатоeк пацягнуe шаблю  на сябе  i... перасек бервяно
наeскос. Памахаe кiсцю рукi e паветры. Усе маeчалi, прыгаломшаныя.
     -- Вось як трэба, -- каротка сказаe ен.
     У гэтай пярэрве мне eдалося адвесцi Свецiловiча на ганак i, напамятаeшы
яму  ягоныя словы, расказаць пра eсе, што адбывалася  e Балотных  Ялiнах. Ён
надта eсхваляваeся,  сказаe, што чуe пра  eсе гэта  i раней,  але не  вельмi
верыe.
     -- Цяпер верыце?
     -- Вам  веру,  -- проста  сказаe ен. -- I абяцаю вам,  пакуль  я  жывы,
нiводны волас не eпадзе з яе галавы. Д'ябал гэта, здань або штосьцi iншае --
я стану на ягоным шляху.
     Мы дамовiлiся, што ен i я будзем расследаваць гэту справу разам, што ен
праз дзень  прыйдзе  да мяне  i раскажа, пра  што  ен даведаeся  e наваколлi
(розныя  пагалоскi  i  плеткi  маглi  прынесцi  пэeную  карысць).  Дубатоeка
вырашылi пакуль што e справу не блытаць: стары мог разнервавацца i, па сваiм
звычаi, секчы з пляча.
     Вячэра  цягнулася  далей.  Зноe  частавалi, зноe пiлi. Я заeважыe,  што
Дубатоeк падлiвае сабе i мне роeна, п'е i дапытлiва паглядае на мяне. Калi я
выпiваe  чарку,  на  яго  твары  з'яeляeся  выраз  задавальнення.  Гэта было
сваероднае падбухторванне на  спаборнiцтва.  А e  пярэрвах ен прапаноeваe то
"блiны з  мачанкаю",  то  "надзвычайныя штонiкi  з  мясам, так i  плаваюць у
масле, святыя такiх не елi". Вiдаць, ен  апрабоeваe мяне з усiх бакоe. Я пie
i амаль не п'янеe.
     Астатнiя,  акрамя Свецiловiча,  былi  eжо  e  тым стане, калi  кожны не
слухае,  што  кажа  другi, калi твары чырвоныя,  калi  адзiн  спявае,  другi
расказвае  сябру  пра  гiсторыю  з  яго  каханкай,  трэцi  наддзiраецца, каб
звярнуць увагу eсiх на нейкi каларытны факт сваей  бiяграфii, а чацверты сам
сабе распавядае, якая добрая  e яго была мацi, i якi ен  п'янюга, i  якi  ен
ганебны: няварты такой мацi сын.
     Спявалi, цалавалiся. Нехта выe:

     Мая жонка e хаце,
     А я п'ю, гуляю.
     Карчмару вала, а душу
     Д'яблу прапiваю.

     Другi цягнуe свае:

     Раскажыце мне, добры людзейкi,
     Дзе мой любы начуе.
     Калi e дальняй дарозе --
     Памажы яму, Божа,
     Як ва eдовачкi на пасцелечцы --
     Пакарай яго, Божа.
     Як ва eдовачкi на пасцелечцы...

     Хтосьцi  прыeзняe галаву ад  стала  i праспяваe свой  варыянт  апошняга
радка:

     Пам-мажы яму... тож-жа.

     Усе зарагаталi.
     Мiж тым Дубатоeк пакруцie галавою, як быццам адганяючы ачмурэнне, устаe
i агаласie:
     -- Я нарэшце знайшоe сярод маладых сапраeднага  шляхцiца.  Ён пie сення
больш за  мяне,  я адурэe, а ен свежы, як  хмыз  пад дажджом. Вы eсе  тут не
вытрымалi б i паловы гэтага. Дзевяць з вас  ляжалi б без ног, а адзiн мыкаe.
Гэта  мужчына! Гэта чалавек! Яго, i толькi яго, я з задавальненнем узяe бы e
сябры юнацтва.
     Усе пачалi крычаць "славу". Толькi адзiн Варона глядзеe на мяне змрочна
i з'едлiва. Пiлi за мае здароeе,  за  шляхту  -- соль зямлi, за  маю будучую
жонку.
     Калi  захапленне  трошкi прыцiхла,  Дубатоeк  паглядзеe мне  e  вочы  i
давяральна спытаe:
     -- Ажэнiшся?
     Я няпэeна хiтнуe галавою, хоць  добра разумеe, пра што  ен  пытае.  Ён,
вiдаць,  быe  упэeнены  e  гэтым,  а  мне  не  хацелася  яго  пераконваць  у
адваротным.  Старому  я  спадабаeся,  ен быe  падпiты  зараз  i  мог  вельмi
пакрыeдзiцца,  калi б я шчыра сказаe яму, што  я нiколi пра гэта не думаe  i
думаць не хачу.
     --  Яна  прыгожая, --  замест  адказу сцвердзie  Дубатоeк  i  eздыхнуe,
адводзячы eбок вочы.
     -- Хто? -- спытаe я.
     -- Мая падапечная.
     Справа зайшла занадта далека, i  больш круцiць нельга  было, атрымалася
б, што я скампраметаваe дзяeчыну.
     -- Я не думаe пра гэта,  -- сказаe  я. -- А каб нават i думаe, дык гэта
справа не мая. Спыталi б перш за eсе e яе.
     -- Унiкаеш сур'езнага адказу, -- раптам з'едлiва працадзie Варона (я не
чакаe, што  ен можа  чуць нашу цiхую  размову).  --  Не хочаш проста i шчыра
сказаць сур'езным людзям, што гонiшся за грашыма, за радавiтай жонкаю.
     Я збялеe. Iмкнучыся трымацца спакойна, адказаe:
     --  Я не  збiраюся жанiцца. I наогул лiчу,  што размова пра дзяeчыну  e
халастой  падпiтай кампанii -- не пасуе сапраeднаму чалавеку. Зацiхнiце, пан
Варона,  не  прыцягвайце eвагi п'яных да  бязвiннай  дзяeчыны, не псуйце  яе
рэпутацыi, i я, хоць гэта жахлiвая абраза, дарую вам яе.
     -- Хо! -- сказаe Варона. -- Ён мне даруе. Гэты кот, гэтае хамуйла.
     -- Замаeчыце!  -- крыкнуe я. -- Як вы  абражаеце яе адным з гэтых слоe,
падумайце?!
     -- Панове! Панове! -- супакойваe нас Дубатоeк. -- Варона, ты п'яны.
     -- Думайце самi. Я спусцie  вам аднойчы вашу правiну, я не  буду гэтага
рабiць больш, -- прашыпеe Варона.
     -- Мярзотнiк! -- гаркнуe я, шалеючы.
     -- Гэта я?
     --  Так, вы! -- крыкнуe я  так страшна, што нават той, хто спаe,  узняe
галаву ад стала. -- Я прымушу вас замазаць глотку.
     Сталовы нож прасвiсцеe  у паветры i  плазам стукнуeся  мне e грудзi.  Я
eскочыe з месца, схапie Варону за грудзi i трахануe. У той самы час Дубатоeк
схапie нас за плечы i расцягнуe, моeчкi штурхнуeшы Варону e грудзi.
     -- Саромся, Алесь! -- загрымеe ен. -- Ты шчанюк... Зараз жа мiрыся.
     --  Не,  чакай, Дубатоeк. Справа сур'езная. Позна. Закрануты мой гонар,
-- рыкаe Варона.
     --  I мой гонар, як гаспадара.  Хто цяпер прыедзе да мяне e  госцi? Усе
скажуць, што e мяне можна нарвацца на такое, -- гудзеe Дубатоeк.
     -- Пляваць, -- выкрыкнуe, ашчэрыeшыся, Варона.
     Дубатоeк моeчкi даe яму поeху.
     -- Цяпер ты будзеш перш за eсе бiцца на шаблях,  са мною,  бо ен толькi
eзяe цябе за грудзi, -- прасiпеe ен такiм голасам,  што многiя здрыганулiся.
-- Я зраблю так, што мой госць пойдзе адсюль жывы i здаровы.
     -- Памыляешся,  --  амаль спакойна сказаe Варона. -- Хто першы абразie,
той першы i e чарзе. А пасля eжо справа будзе i з табою, хоць i забi мяне.
     -- Алесь, -- амаль благаe Дубатоeк. -- Не рабi ганьбы маей хаце.
     -- Ён будзе бiцца са мною, -- цверда сказаe Варона.
     --  Ну  i  добра,  --  нечакана  згадзieся  гаспадар.  --  Нiчога,  пан
Беларэцкi.  Будзьце мужнымi. Гэты  свiнтух  зараз такi п'яны,  што не  зможа
трымаць  пулгака.  Я,  бадай  што,  стану  поруч  з вамi,  гэта  будзе самае
небяспечнае ад куль месца на eсiм месцы дуэлi.
     -- Што вы,  пане Рыгор... -- я паклаe далонь яму на члячо. -- Не трэба.
Я не баюся. Будзьце мужнымi i вы.
     Варона eтаропie на мяне свае чорныя мертвыя вочы:
     -- Я яшчэ не скончыe.  Страляцца будзем не  e садзе, iначай  гэты фацэт
уцячэ. I не заeтра, iначай ен ад'едзе адсюль. Страляцца будзем тут, зараз, у
пустым пакоi ля iмшанiка. I кожнаму па тры кулi. У цемры.
     Дубатоeк зрабie пратэстуючы жэст, але e маю душу eжо закралася халодная
вар'яцкая ярасць.  Мне было  eсе адно, я  ненавiдзеe гэтага чалавека,  забыe
Яноeскую, працу, сябе.
     --  Я падпарадкоeваюся вашаму  жаданню, -- з'едлiва сказаe  я.  -- А вы
скарыстаеце цемру, каб уцячы ад мяне? Зрэшты, як хочаце.
     -- Iльвяня! -- пачуe я перарывiсты голас Дубатоeка.
     Я  глянуe  на яго i eразieся. На старога шкада было глядзець.  Твар яго
перакрывieся, у вочках была  нялюдская туга i сорам, такi сорам, такi сорам,
хоць  луснi...  Ён  ледзь-ледзь  не  плакаe,  i на канцы носа  вiсела нейкая
падазроная кропля. Ён нават у вочы мне не зiрнуe, павярнуeся i махнуe рукою.
     Iмшанiк прылягаe да  дома,  вялiзнае памяшканне  з сiвым мохам у  пазах
сценак. Павуцiнне, як раскручаныя сувоi палатна, вiсела з саламянай страхi i
хiталася ад крокаe. Два шляхцiцы неслi свечкi  i  праводзiлi нас у  пакой ля
iмшанiка,  зусiм пусты, з  шэрай  бруднай  атынкоeкай i без акон.  Тут пахла
мышамi i брыдотай запусцення.
     Калi сказаць сумленна,  я  баяeся,  i вельмi  баяeся. Пачуццi  мае былi
падобнымi да пачуццяe быка на бойнi або чалавека, якi сядзiць  у дантыста. I
кепска, i брыдка, але eцякаць нельга.
     "Ну  што будзе, як ен вось  зараз возьме i стрэльне  i  трапiць  мне  e
жывот? Ах, гэта жахлiва! Уцячы б куды".
     Мне  чамусьцi асаблiва жахлiвай здавалася рана e жывот. А я яшчэ толькi
што пад'еe.
     Я  ледзь  не замычаe  ад тугi i  агiды.  Але  своечасова  схамянуeся  i
паглядзеe на Варону. Ён стаяe з секундантамi ля  процiлеглай сцяны, заклаeшы
левую  руку  e кiшэнь  чорнага фрака,  а  e правай,  апушчанай  унiз, трымаe
дуэльны пулгак. Два  другiя  яму заклалi  e кiшэнi. Яго  жоeты, сухi i нейкi
грэблiвы  твар  быe спакойны. Не ведаю, цi мог  я сказаць тое самае пра свой
твар.
     Два  мае секунданты (адзiн з iх быe  Дубатоeк) далi i  мне пулгак,  два
другiя пулгакi паклалi e кiшэнi -- я нiчога не заeважаe,  я глядзеe  на твар
чалавека, якога я павiнен забiць, бо iначай ен заб'е мяне. Я глядзеe на  яго
з нейкай  прагнасцю, як быццам жадаючы зразумець, за  што ен  заб'е мяне, за
што ен мяне ненавiдзiць.
     "За  што  я  яго заб'ю?  -- падумаe я, як быццам  толькi я  стаяe тут з
пулгакам у  руцэ.  -- Не,  яго нельга забiваць.  I нават не  e тым, не e тым
справа,  а  вось гэта тонкая,  такая  слабая чалавечая  шыя, якую  так легка
перарваць".  Я  не хацеe  памiраць таксама, я  вырашыe  выкручвацца, дабiцца
таго, каб Варона стрэлie тры разы, i тым скончыць дуэль.
     Секунданты выйшлi i пакiнулi нас двух у пакоi. Пасля дзверы зачынiлiся.
Мы апынулiся  e поeнай  цемры.  Хутка  прагучаe голас  аднаго  з секундантаe
Вароны:
     -- Пачынайце.
     Я зрабie левай нагою два "крокi" eбок i пасля  асцярожна паставie яе на
ранейшае  месца. Дзieна,  але  eсялякае хваляванне  знiкла,  я дзейнiчаe  як
аeтамат, але так разумна i  хутка,  як нiколi не здолеe бы  зрабiць гэта пад
кантролем мозгу. Не слыхам,  а хутчэй скурай я адчуваe  прысутнасць Вароны e
пакоi, там, ля другой сцяны.
     Мы маeчалi. Зараз справа залежала шмат у  чым ад таго,  хто будзе больш
вытрыманы. Палец мой так i iмкнуeся хутчэй нацiснуць спуск.
     Успышка азарыла пакой. Не вытрымаe Варона. Куля вiзганула недзе e левым
баку ад мяне, цокнулася  e сцяну. Я мог бы  стрэлiць у той момант так верна,
як пры дзенным  святле. Але  я  не стрэлie,  толькi памацаe рукою тое месца,
куды яна eдарыла. А потым застаeся на тым самым месцы.
     Варона, вiдаць, не мог нават i падумаць, што  я другi раз ужыe той самы
прыем. Я чуe яго eсхваляванае сiплае дыханне.
     Другi стрэл  пулгака Вароны аддаeся e  пакоi. I зноe я  не страляe. Але
стаяць больш на месцы не было  маiх сiл, тым больш  што  я чуe: Варона пачаe
красцiся ля сцяны, а пасля, здаецца, у мой бок.
     Нервы  мае не  вытрымалi,  я асцярожна пачаe  кудысьцi  iсцi.  А  цемра
глядзела на мяне тысячамi пiсталетных дулаe. Дула магло быць у любой кропцы,
я мог налезцi на яго проста жыватом, тым больш што згубie  ворага i нават не
мог сказаць, дзе дзверы e пакоi i дзе якая сцяна.
     Я спынieся, каб прыслухацца да таемнага iнстынкту. I вось у той момант,
калi я спынieся, нешта прымусiла мяне з грукатам кiнуцца сцягном на падлогу.
     Стрэл  прагучаe  проста  нада   мною,  нават  валасы  на  маей   галаве
варухнулiся.
     А e мяне яшчэ былi тры кулi. На хвiлiну варухнулася дзiкая радасць, але
я прыпомнie кволую чалавечую шыю i апусцie пулгак.
     --  Што там такое? -- прагучаe голас  за  дзвярыма. -- Страляe  хтосьцi
адзiн. Што  там, забiла каго,  цi што?  Страляйце хутчэй, хопiць  вам кулагу
варыць.
     I тады я eзняe руку з пулгакам, адвеe яе e бок ад таго месца, дзе быe у
момант трэцяга  стрэлу Варона, i нацiснуe спуск.  Трэба ж было мне выпусцiць
хоць адну кулю.
     У  адказ, зусiм  нечакана  для мяне, раздаeся жаласны  стогн  i гук  ад
падзення чалавечага цела.
     -- Хутчэй сюды! -- крыкнуe я. -- Хутчэй!  Дапамажыце! Я, здаецца, забie
яго.
     Жоeтая, асляпляючая паласа святла наeскос упала на  падлогу. Калi людзi
eвайшлi  e пакой,  я  пабачыe Варону,  якi ляжаe дагары тварам,  выцягнуты i
нерухомы. Я кiнуeся да яго, прыeзняe яго галаву. Рукi мае натрапiлi на нешта
цеплае i лiпучае. Твар Вароны яшчэ больш пажаeцеe.
     Я не вытрымаe больш, я схапie яго за шчокi, прыпаe тварам:
     -- Варона! Варона! Прачнiся! Прачнiся ж!
     Дубатоeк, змрочны i суровы, выплыe аднекуль, бы з  туману. Ён завiхаeся
ля ляжачага,  пасля  зiрнуe  мне  e вочы i  зарагатаe.  Мне  здалося,  што я
звар'яцеe. Я eстаe i,  ашалелы,  амаль непрытомны,  выцягнуe  з кiшэнi другi
пулгак. Мне здавалася вельмi простым узяць яго, паднесцi да скронi i...
     -- Не жадаю, не жадаю я больш!
     -- Ну  чаго ты, хлопча, чаго, любенькi, -- пачуe я  голас Дубатоeка. --
Гэта ж не ты яго абразie, ен нас з  табою хацеe зганьбiць. Нiчога, за  табою
яшчэ два стрэлы.  Бач ты, як цябе курчыць!  Гэта eсе з непрывычкi, ад чыстых
рук  ды  сумленнага  сэрца.  Ну... ну... ты  ж не  забie  яго, не. Ён толькi
аглушаны, як бугай на бойнi. Бач, як ты яго лоeка. Адстрэлie кавалак вуха ды
яшчэ i на галаве скуру eспароe. Нiчога, паляжыць тыдзень, адлежыцца.
     -- Не трэба мне вашых двух стрэлаe! Не жадаю! -- крычаe я, як дзiценак,
i ледзь не тупаe нагамi. -- Дарую яму гэтыя два стрэлы!
     Варону падхапiлi мой секундант i яшчэ нейкi шляхцiц, у якога eвесь твар
складаeся  з  вялiзнага кiрпатага носа  i няголенай барады. Яны панеслi  яго
кудысьцi.
     -- Хай бярэ сабе гэтыя два стрэлы!
     Толькi тут  я  зразумеe, якi гэта жах  забiць чалавека! Лепей, напэeна,
здохнуць самому. I не тое каб  я быe такiм ужо святым. Зусiм  iншая  справа,
калi  такое здарыцца  e  сутычцы, у бiтве, у  запале.  А тут цемны  пакой  i
чалавек, якi хаваецца ад цябе, як пацук ад факстэр'ера. Я стрэлie з  абодвух
пулгакаe у сценку ля столi, кiнуe iх на зямлю i пайшоe.
     Калi я зайшоe у пакой, дзе адбылася свара, Варону паклалi eжо e адным з
дальнiх пакояe пад нагляданнем сваякоe Дубатоeка, а кампанiя зноe сядзела за
сталом. Я хацеe iсцi адразу ж -- не пусцiлi. Дубатоeк пасадзie мяне  поруч з
сабою i сказаe:
     -- Нiчога,  хлопча.  Гэта  ад нерваe у цябе. Ён жывы,  будзе здаровы --
чаго яшчэ? I ен будзе  цяпер ведаць, як насыкацца на сапраeдных людзей.  На,
выпi... Я скажу табе, што ты  сапраeдны чалавек. Так д'ябальскi  хiтра i так
мужна чакаць усiх  трох  стрэлаe -- гэта мала хто мог зрабiць. I гэта добра,
што ты высакародны, ты ж  мог забiць яго  дзвюма астатнiмi кулямi  --  i  не
зрабie гэтага. Мая хата зараз да апошняга крыжа eдзячна табе.
     -- I eсе ж гэта дрэнна, -- сказаe адзiн з шляхцюкоe. -- Такая вытрымка,
яна не ад чалавека.
     Дубатоeк скалануe галавою:
     -- Сам вiнен,  свiння.  Сам  палез,  п'яны дурань. Хто б  яшчэ  падумаe
крычаць пра грошы, акрамя яго. Ты ж ведаеш, што  ен да яе сватаeся i атрымаe
гарбуза. Я eпэeнены, што пан Андрэй  значна больш  забяспечаны чалавек,  чым
Яноeскiя.  У яго галава, праца i рукi,  а e апошняй жанчыны  iхняга  роду --
маярат, на якiм трэба сядзець, як сабаку на сене, здохнуць голадам на скрынi
з грашыма.
     I звярнуeся да eсiх:
     -- Панове,  я  спадзяюся на  гонар усiх нас.  Мне здаецца, аб  тым, што
здарылася, трэба маeчаць.  Гэта не  робiць гонару Вароне -- д'ябал з  iм, ен
заслугоeвае катаргi, але гэта  не робiць гонару i вам,  i дзяeчыне, iмя якой
трапаe на п'яным языку гэты блазнюк...  Ну,  а  мне i  пагатоe.  Адзiны, хто
трымаe сябе як мужчына,  гэта Беларэцкi, а ен,  як сапраeдны мужчына, сцiплы
чалавек.
     Усе  згадзiлiся. I госцi, вiдаць, умелi  трымаць язык за зубамi, бо  па
акрузе нiхто i словам не абмовieся пасля аб гэтым здарэннi.
     Калi я iшоe адтуль, Дубатоeк затрымаe мяне на ганку:
     -- Каня табе даць, Андрусь?
     Я eмею ездзiць, але хацеe прайсцiся пехатою i ачуняць пасля eсяго.
     -- Ну то глядзi.
     Я  пайшоe  дадому верасоваю  пусткаю. Была eжо  глыбокая ноч, месяца не
было  вiдаць  за  хмарамi,  але  нейкае  няпэeнае,  хвараблiва-шэрае  святло
залiвала  пусткi.  Часам уздрыгваe  пад  парывамi  ветру сухi  верас,  часам
панавала  цiшыня. Вялiзныя стаячыя  каменнi траплялiся каля дарогi.  Панурая
гэта  была  дарога!  Ценi  разрасталiся,  перасякалi яе. Мне  трохi хацелася
спаць, i  я жахнуeся ад  адной думкi, што трэба iсцi дарогаю, абмiнаць парк,
крочыць  каля  Волатавай  прорвы. Лепей было зноe пайсцi пусткаю i  адшукаць
патаемны лаз у агароджы.
     Я збочыe з дарогi, амаль адразу трапie у нейкую твань, перапэцкаe боты,
пасля  выбieся на сухi верас,  пасля зноe трапie у гразь, уперся  e доeгае i
вузкае балота. Лаючы  сябе за тое, што  зрабie  вялiкi круг,  я eзяe налева,
блiжэй да зараснiкаe на беразе ракi (я памятаe, што там было суха, i да таго
ж рака трохi  асушае каля сябе вiльготную мясцовасць), выбieся хутка  на тую
самую сцежку, па  якой iшоe да  Дубатоeка, i, апынуeшыся  e палове вярсты ад
яго  хаты,  пайшоe  ля   зараснiкаe  у  напрамку  Балотных  Ялiн.  Парк  ужо
вымалеeваeся  верхавiнамi  дрэe  вярсты  за  паeтары наперадзе,  калi нейкае
незразумелае пачуцце спынiла мяне. Цi пачуццi мае, абвостраныя  e гэты вечар
гарэлкай i небяспекаю, цi нейкае незразумелае шостае пачуцце выразна сказалi
мне,  што я не адзiн на раeнiне. Што  было гэта, другое, я не ведаe, але быe
упэeнены,  што яно  яшчэ далека. Я прыспешыe  крокi, хутка абмiнуe  той язык
дрыгвянiстага месца,  у  якi  eлез  нядаeна  i  якi  перагароджваe мне шлях.
Атрымалася так, што я стаяe амаль ля зараснiкаe, проста перада мною e вярсце
быe  парк  Балотных Ялiн, дрыгвянiстая  лагчына  метраe  у  дзесяць  шырыней
аддзяляла мяне ад таго месца, дзе знаходзieся сорак хвiлiн таму, дзе сунуeся
e твань (я згубie  гэтыя  хвiлiны,  каб  зрабiць  круг).  За лагчынаю ляжалi
пусткi, роeна асветленыя eсе тым самым няпэeным святлом, а за iмi -- дарога.
Калi павярнуцца назад, то далека e правым баку мiгцеe апошнi агеньчык у хаце
Дубатоeка, мiрны  i  ружовы,  а  e левым  баку, таксама далека, за  пусткамi
вiднелiся разложыстыя i  агромнiстыя верхавiны Яноeскай  пушчы. Але яна была
вельмi-вельмi далека, на мяжы пустак i балот.
     Я стаяe i слухаe, хоць нейкае неспакойнае пачуцце i казала мне, што яно
зараз  блiжэй.  Я ж не мог  паверыць у прадчуваннi: павiнна была быць нейкая
рэальная  прычына для гэтага душэeнага стану.  Я не мог нiчога бачыць: легкi
туман укрываe  раeнiну. Я нiчога не чуe.  Што ж гэта магло быць, адкуль гэты
сiгнал?  Я лег на  зямлю, прыцiснуe да яе вуха  i  праз палову хвiлiны адчуe
нейкае раeнамернае  страсенне зямлi. Не  скажу, што я вельмi смелы  чалавек,
iнстынкт самазахавання  e мяне, можа, нават больш моцны, нiж  у iншых, але я
заeжды быe вельмi дапытлiвы. Я вырашыe чакаць i хутка быe узнагароджаны.
     З боку пушчы па пустках  рухалася нейкая  цемная маса, даволi вялiкая i
рухавая. Я доeгi час не мог здагадацца, што гэта такое. Пасля я пачуe дробны
i  роeны  пошчак  капытоe.  Шамацеe верас. Пасля eсе знiкла,  маса,  вiдаць,
спусцiлася e  нейкую  лагчыну, а калi  з'явiлася зноe  -- пошчак  змоeк. Яна
iмчалася бязгучна, быццам  плыла e  паветры,  рабiлася eсе блiжэй i  блiжэй.
Пасля зрабiлася большай, вiдаць, звярнула i замест галавы паказала мне  бок.
Яшчэ  хвiлiна, i я аж  надаeся наперад. У хвалях слабага  празрыстага туману
ясна вымалеeвалiся сiлуэты коннiкаe, якiя iмчалi шаленым наметам, аж конскiя
грывы веялi  на  ветры. Я пачаe лiчыць iх i налiчыe дваццаць. Дваццаць першы
скакаe  наперадзе.  Я яшчэ  сумняваeся,  калi  вецер прынес  аднекуль далекi
водгук паляeнiчага рога. Халодны сухi мароз прайшоe па маей спiне.
     Цьмяныя ценi коннiкаe беглi ад дарогi наeскос да  дрыгвянiстай лагчыны.
Веялi па ветры плашчы-велеiсы, коннiкi  прама, як лялькi, сядзелi e сядле, i
нiводны гук  не  далятаe  адтуль.  Менавiта e гэтым  маeчаннi  i было  самае
жахлiвае.  Нейкiя  светлыя  плямы  выдзялялiся  на гэтым  туманным  фоне.  А
дваццаць  першы скакаe наперадзе,  не матляючыся  e сядле, вочы яго закрываe
нiзка насунуты капялюх з пяром, твар быe змрочны i бледны, вусны падцiснуты.
     Дзiкi верас спяваe пад iхнiмi нагамi.
     Я дапытлiва глядзеe на вострыя  насы, якiя тырчалi з-пад капелюхоe,  на
тонкiя, знiзу калматыя ногi коней нейкай невядомай пароды.
     Бязгучна скакала па верасе дзiкае паляванне караля Стаха, iмчалi шэрыя,
туманныя, нахiленыя наперад постацi.
     Я не адразу зразумеe,  што яны, блукаючы балотам, натрапiлi на мой след
i зараз iдуць па iм па  маю душу. Яны  спынiлiся,  усе так жа бязгучна, каля
таго месца,  дзе я eбieся e твань. Да iх было  не  менш  дзесяцi метраe праз
дрыгву, я бачыe нават,  што конi iхнiя, туманныя конi, варанога i стракатага
колераe, але не  пачуe нiводнага гуку,  толькi  недзе ля  пушчы часам спяваe
прыглушаны  рог. Я толькi бачыe, што адзiн  з iх павiснуe у сядле, паглядзеe
на сляды, зноe  выпрамieся. Правадыр махнуe рукою  e той бок, куды пайшоe я,
агiнаючы лагчыну,  i паляванне  памчала.  Яшчэ  хвiлiн  пятнаццаць,  i  яно,
агiнуeшы лагчыну,  павiнна было быць тут.  Халодная злосць вiравала  e  маiм
сэрцы: ну не, зданi вы цi  хто,  а  я  вас стрэну па-належнаму!.. Рэвальвер,
шэсць набояe --  i паглядзiм. Я хутка сунуe руку  e кiшэнь, i... халодны пот
выступie  на  маiм  iлбе:  рэвальвера  не  было. Я толькi  тут успомнie, што
пакiнуe яго e шуфлядзе бюро e маiм пакоi.
     "Гэта канец", -- падумаe я.
     Але  чакаць  канца,  склаeшы лапкi,  было  не  e  маiх  правiлах.  Праз
пятнаццаць хвiлiн будуць  тут. Мясцовасць  няроeная. Там-сям  есць  балотцы,
якiя  мажлiва перабегчы мне, а  не коннiкам (хоць, можа, калi яны зданi, яны
пералятуць iх у паветры). Я магу заблытаць сляды.
     Я  зняe боты,  каб у першыя  хвiлiны не прыцягнуць  увагi пагонi гукамi
сваiх крокаe, i пайшоe, спачатку няспешна, а пасля, калi  лагчына схавалася,
хутчэй.  Я пятляe, бег па верасе,  ногi мае  eзмоклi  ад расы. Я накiраваeся
спачатку eздоeж лагчыны,  а пасля  крута  звярнуe да Балотных  Ялiн хмызамi.
Некалькi  разоe я бег па вадзе -- цi зважаць мне было на гэта? Хутка  я зноe
дабег да сцежкi, а калi павярнуeся, то пабачыe дзiкае паляванне eжо на гэтым
баку.  Яно  з той  самай тупой упартасцю рухалася  па  маiх  слядах.  Пагоня
iмчала, грывы i плашчы рэялi e паветры.
     Карыстаючыся тым, што я схаваны ад iх хмызамi, а сцежка  iдзе пад гару,
я eзяe боты e рукi i даe па сцежцы такi клас бегу, якога не даваe  нiколi да
гэтага i бадай што нiколi -- пасля. Я iмчаe так, што вецер свiсцеe  у вушах,
палiла e легкiх,  выядаe  вочы пот. А тупат за маей  спiною хоць павольна, а
наблiжаeся.  Хутка  мне eжо здавалася, што я eпаду, я  i  сапраeды два  разы
спатыкнуeся, але выправieся  i  бег, бег,  бег.  Павольна,  вельмi  павольна
наблiжаeся цемны парк, а тупат гучаe усе блiжэй i блiжэй.
     На  мае шчасце, прыйшло другое  дыханне,  як  сказалi б  зараз.  Я  бег
напрасткi, праз яры i ямы,  агiнаючы гарбы, на  якiх мяне маглi заeважыць. I
тупат гучаe то блiжэй, то далей, то з правага, то з левага боку. Мне не было
часу  азiрацца,  але раз  я eсе ж  азiрнуeся  з хмызоe.  Яны, людзi  дзiкага
палявання, ляцелi за мною e малочным нiзкiм тумане.
     Конi iхнiя  распасцерлiся e паветры, верас звiнеe пад капытамi, коннiкi
сядзелi нерухома, i  над iмi, у лапiку чыстага неба, гарэла самотная вострая
зорка.
     Напружыeшы  апошнiя сiлы, я скацieся з горкi, перасек  шырокую  сцежку,
скокнуe у канаву i пабег па дне, па вадзе. Канава наблiжалася да агароджы. Я
выскачыe з яе i адным скачком перанесся да агароджы. Яны былi e якiх-небудзь
дваццацi  сажнях  ад мяне,  але трохi замарудзiлiся,  i гэта дало магчымасць
праскочыць  у ледзь  прыкметную дзiрку i захавацца  e  бэзе.  На сцежцы было
зусiм цемна  ад дрэe, i таму, калi яны амаль бязгучна  прамчалi паeз мяне, я
не змог разгледзець iх. Але я добра чуe, як галаeны прастагнаe: "Да прорвы".
     Дзiкае паляванне памчала далей, а я сеe на зямлю. Сэрца мае калацiлася,
як хвост авечкi.  Але я хутка eстаe.  Сядзець  пасля  бегу  нельга.  Я добра
разумеe,  што  толькi  атрымаe   адтэрмiноeку.  Яны  могуць  хутчэй  дамчаць
навакольным  шляхам да дома, чым я дайду да яго нацянькi. I зноe пабег. Ногi
мае былi збiтыя  да крывi, двойчы  я eпаe, запнуeшыся аб карэннi,  лапы ялiн
сцябалi мой твар. Гмах палаца вырас перада мною зусiм нечакана, i адначасова
я пачуe  пошчак капытоe  недзе наперадзе. Яны зноe гучалi,  яны  грымелi так
часта, што я скурай адчуваe: яны iмчаць неверагодна хуткiм наметам.
     Я  пайшоe  ва-банк. Я  мог схавацца, але e  палацы была дзяeчына,  якая
зараз,  пэeна,  вельмi  спалохалася. Я  павiнен быe  быць там, там была  мая
зброя. У некалькi скачкоe я спынуeся на ганку i затарабанie у дзверы:
     -- Надзея Раманаeна! Надзея Раманаeна! Адчынiце!
     Крычаць было нельга. Яна магла абамлець ад жаху. А ляск капытоe быe ужо
тут, на гэтае палове палаца. Я грукацеe.
     Дзверы адчынiлiся раптоeна.  Я  eскочыe у залу, моцна  прыпер  дзверы i
хацеe быe  кiнуцца за зброяй, але праз  ваeчок  пабачыe, што  туманныя  конi
прамчалiся далей i знiклi за павароткай алеi.
     Я  глянуe  на Яноeскую, якая стаяла, уражаная  маiм выглядам,  глянуe у
люстру  i  жахнуeся:  увесь падзерты,  пашарпаны,  з  крывею  на  руках,  са
скалмачанымi валасамi стаяe i  дзiка  глядзеe  на мяне мой двайнiк.  Я  зноe
глянуe на Яноeскую: бледная, з мертвым тварам, яна закрыла вочы i спытала:
     -- Верыце вы зараз у дзiкае паляванне караля Стаха?
     -- Зараз веру, --  змрочна сказаe я. -- I вы  не пабаялiся адчынiць мне
дзверы e такi момант?!.. Маленькае мужнае сэрца.
     У адказ яна разрыдалася:
     -- Пане Беларэцкi... пан  Андрэй... Андрэй. Я так  баялася, так баялася
за вас. Божа... Божа... Божа! Хоць бы eзяe ты толькi мяне адну!
     Рукi мае сцiснулiся e кулакi.
     --  Панi  Надзея. Я не ведаю, зданi  гэта  цi не.  Зданi не  маглi быць
такiмi рэальнымi,  людзi  не  маглi  быць такiмi  прывiднымi,  палаць гэткай
нячыстай злобай. Але я клянуся, клянуся вам. За гэты  ваш жах, за гэтыя вашы
слезы яны заплоцяць мне, заплоцяць дарагой цаной. Клянуся вам.
     Недзе далека замiраe часты пошчак конскiх капытоe.




     Калi  да гэтага тэмп майго апавядання быe трохi запаволены, то зараз ен
будзе,  наадварот,  цi  не  занадта хуткiм.  Але што  зробiш,  надзеi з  той
жахлiвай ночы так iмчалiся, што e мяне кружылася галава.
     Ранкам  наступнага дня  мы хадзiлi з Яноeскай да вескi, дзе  я запiсваe
легенды.  Усю  дарогу  я  пераконваe  яе,  што не трэба  так баяцца  дзiкага
палявання,  расказаe, як я eчора ашукаe яго, а e  галаве  круцiлася: "Што  ж
гэта было? Што?"
     Гаспадыня  трошкi павесялела, але  eсе ж была  прыгнечанай: такой  яе я
яшчэ не  бачыe. А калi я вяртаeся да палаца (Яноeская затрымалася ля флiгеля
з  вартаeнiком),  я  заeважыe  брудны аркуш паперы, прышпiлены  калючкай  да
стаeбура ялiны на вiдным месцы. Я садраe яго:
     "Тое,  чаму  трэба,  загiне. Ты лезны чалавек, чужынец нейкi. Сыходзь з
дарогi. Ты чужы тут, якая  справа табе да праклятых радоe. Паляванне  караля
Стаха прыходзiць апоeначы. Чакай".
     Я толькi плячыма знiзаe. Пасля таго апакалiптычнага жаху, якi я перажыe
учора, гэта пагроза  здалася  мне дрэннай  меладрамай, непрадуманым ходам i,
мiж iншым, пераканала мяне  e  зямным паходжаннi  гэтай  чартаeшчыны (як  вы
пабачыце далей, дарэмна).
     Я  схаваe  лiст.  А  eначы адбылося адразу два здарэннi. Спаe  я  зараз
вельмi дрэнна, мучылi нейкiя кашмары. Я прачнуeся апоeначы ад крокаe, але на
гэты раз нейкая незразумелая eпэeненасць, што гэта не проста гукi, прымусiла
мяне eстаць. Я накiнуe  халат, асцярожна адчынie дзверы i  выйшаe у калiдор.
Крокi гучалi e дальнiм  яго канцы. Я  пайшоe за iмi i... пабачыe ахмiстрыню,
якая са свечкаю iшла кудысьцi. Я асцярожна iшоe за ею, трымаючыся цемры. Яна
зайшла  e нейкi  пакой. Я  пайшоe  быe да яго, але яна выглянула адтуль, i я
ледзь паспеe прыцiсцуцца да сцяны.  Калi  я дайшоe да  пакоя, то пабачыe там
толькi стары пiсьмовы стол, разьбленую шафу. На падаконнiку стаяла свечка. Я
зайшоe туды,  вельмi асцярожна  заглянуe у шафу  -- пустая.  Пакой быe зусiм
пусты, i  на жаль,  мне  нельга  было  вартаваць у iм: я  мог сапсаваць  усю
справу. Таму  я  пайшоe  за паваротку калiдора i стаe  там.  У  халаце  было
холадна, мерзлi ногi, але я  стаяe. Я стаяe, напэeна, ужо каля гадзiны, калi
раптам  другая  з'ява  eразiла  мяне.  Па калiдоры,  па дальнiм  яго  канцы,
рухалася блакiтная  постаць  жанчыны. Адкуль  яна  з'явiлася  --  не  ведаю:
калiдор у тым канцы таксама рабie калена. Яна рухалася плаeна, быццам плыла.
Я толькi быe рушыe туды, як спынieся, уражаны. Твар гэтай жанчыны быe тварам
Надзеi Яноeскай, толькi  дзieна змененым.  Ён быe вельмi паважны i спакойны,
больш сталы  i  нейкi  нават  больш выцягнуты.  Дзе  я  бачыe  такi?  Я  eжо
здагадаeся i eсе ж не верыe сам сабе. Ну,  вядома, партрэт страчанай жанчыны
e зале. Блакiтная Жанчына!
     Я забыeся на ахмiстрыню, на холад, на eсе. Гэтую таямнiцу я павiнен быe
вырашыць  неадкладна. I я рушыe  туды. А яна  плыла, плыла  ад  мяне,  i тут
толькi  я  заeважыe,  што  вялiкае акно  e  калiдоры  напалову адчынена. Яна
ступiла на нiзкi падаконнiк  i  знiкла. Я дабег да акна,  выглянуe i нiчога,
нiчога не пабачыe,  быццам нехта смяяeся з мяне. Кут дома быe, праeда, зусiм
недалека, але карнiз быe,  усе той самы вузенькi карнiз.  Я eшчыкнуe сябе за
руку -- не, я не спаe.
     Я так  быe  уражаны  гэтым  новым  здарэннем,  што ледзь  не  прапусцie
вяртання  ахмiстрынi.  Тая iшла са  свечкай,  трымаючы  e  руцэ нейкi  аркуш
паперы. Я прыцiснуeся e нiшы дзвярэй, яна  прайшла паeз мяне, не заeважыeшы,
пасля выглянуe i  пабачыe,  што  яна спынiлася ля акна, пахiтала галавою  i,
мармычучы нешта, зачынiла яго.
     Пасля пайшла па сходах па першы паверх.
     I што  ей трэба было тут, на другiм паверсе? Я  пайшоe быe да сябе, але
раптам спынieся i цiхутка пастукаe  у  дзверы пакоя Яноeскай.  Чым не жартуе
д'ябал, а раптам гэта eсе ж была яна? Я сказаe шэптам:
     -- Надзея Раманаeна, вы спiце?
     У адказ я пачуe соннае мармытанне.
     Я  вярнуeся  e  пакой  i,  не  запальваючы свечкi,  сеe на ложак.  Мяне
калацiла ад холаду, а чэрап проста разломваeся ад розных супярэчлiвых думак.




     Калi мы наступнага дня гулялi з ей у алеi,  я расказаe ей пра  здарэннi
мiнулай ночы. Можа,  мне i няварта было  рабiць гэтага, не ведаю, але я нiяк
не  мог  пазбавiцца думкi,  што тут  нешта  нячыста  з  ахмiстрыняю. Яна  не
здзiвiлася,  паглядзела  на  мяне  вялiкiмi   рахманымi  вачыма  i  адказала
павольна:
     -- Бачыце, а я e гэту ноч  так перахвалявалася за  вас, што спачатку не
спала,  а потым заснула так  моцна, што нават  нiчога  не  чула. Няварта вам
уставаць уначы, пане Беларэцкi. Калi што-небудзь здарыцца,  я гэтага сабе не
дарую... А наконт ахмiстрынi вы памыляецеся. Уласна кажучы, яна можа хадзiць
паeсюль, я не датрымлiваюся старых правiл, што ахмiстрыня можа прыходзiць на
другi  паверх толькi тады, калi  яе клiчуць.  Тут самае жахлiвае  не яна,  а
Блакiтная Жанчына. Зноe яна з'явiлася. Неадменна здарыцца нешта дрэннае.
     I з суровай мужнасцю дадала:
     -- Хутчэй за  eсе  гэта будзе смерць. I я маю eсе падставы думаць,  што
памру я.
     Мы сядзелi e старой альтанцы, закiнутай глыбока e зараснiках. Камень ад
старасцi  eвесь  аброс мохам, якi пасля  апошнiх  дажджоe  молада зазелянеe.
Пасярэдзiне альтанкi стаяла мармуровая дзеeка з адбiтым вухам, i па твары яе
поeз слiмак. Яноeская паглядзела на яе i сумна eсмiхнулася:
     -- Вось так  i мы. Брыдота запусцення наша  жыцце.  Вы казалi,  што  не
зусiм верыце e тое, што гэта зданi. Я з вамi не згаджаюся. Але хоць бы i так
-- што мяняецца? Цi не eсе адно, ад каго пакутаваць, калi пакутаваць  трэба,
трэба скупляць грахi.
     -- Вы iх  скупiлi гэтымi двума гадамi, -- пачаe я.  Але  яна не слухала
мяне.
     -- Людзi  грызуцца, як павукi e банцы. Шляхта памiрае. Калiсьцi мы былi
моцнымi,  як камень, а зараз мы... ведаеце, калi раскалоць камень са старога
будынка,  у  iм  будуць слiмакi. Невядома,  чым  яны там  жывяцца, але варта
стукнуць такi камень, як ен развалiцца. Так i мы. I няхай стукаюць хутчэй.
     -- I не шкада вам гэтай прыгажосцi? -- павеe я рукою вакол сябе.
     -- Не, толькi б хутчэй. Я, наогул, даeно  гатова знiкнуць разам з гэтым
гняздом i не шкадавала б нi яго, нi сябе. Але з некаторага часу я заeважыла,
што мне робiцца трошкi шкада жыцця.  Напэeна, яно не такая дрэнная штука, як
я думала.  Напэeна, i e  iм есць  сонца, сябры,  пушыстыя дрэвы,  смеласць i
вернасць.
     -- Гэта вельмi добра, што вы так думаеце.
     -- Не, гэта вельмi дрэнна. У сто разоe горш памiраць, любячы жыцце, нiж
так, як я  меркавала памерцi раней. Раней жах быe звыклым станам маей  душы,
зараз ен ператвараецца e штосьцi такое, чаму няма наймення, чаго я не жадаю.
I eсе таму, што я пачала трошкi верыць людзям. Не трэба гэтай веры, не трэба
надзеi. Лепей так, як раней. Гэта i спакойна.
     Мы памаeчалi, яна нахiлiла сабе на каленi жоeтую напаeабляцелую галiнку
клена i гладзiла яе.
     --  Людзi не заeседы хлусяць. Я вельмi eдзячна  вам, пан  Беларэцкi, за
гэта. Вы павiнны мне прабачыць, я чула вашу размову са Свецiловiчам, чыстай,
добрай душой, адзiным, акрамя вас ды, можа, яшчэ дзядзькi, чалавекам у гэтай
акрузе. Дзякую за  тое, што не  паeсюль на зямлi  людзi з плоскiмi галовамi,
тоeстым чэрапам i чыгуннымi мазгамi.
     --  Дарэчы, пра Дубатоeка. Як вы лiчыце, цi не  павiнен я адкрыцца яму,
каб разам узяцца за выкрыцце гэтай поскудзi?
     Веi яе eздрыганулi.
     -- Не  трэба.  Гэты чалавек  трыста  разоe  даказваe  сваю  адданасць i
вернасць нашаму  дому,  ен добры чалавек,  ен  не даe  Гарабурдзе  падаць да
сыскання  наш вэксаль  яшчэ  пры  бацьку i зрабie гэта  не  зусiм дазволеным
шляхам:  вызваe  яго  на дуэль i  сказаe, што eсе сваякi яго будуць вызываць
Гарабурду да таго  часу, пакуль справа не  скончыцца  для  яго  дрэнна.  Але
менавiта таму я i не жадаю, каб ен умешваeся. Ён занадта гарачы, дзядзечка.
     Вочы яе, прамянiстыя i цiхiя, заблiшчалi раптам.
     -- Пан  Беларэцкi, я  даeно жадала  сказаць вам  нешта. Пасля eчарашняй
нашай размовы,  калi вы клялiся, я зразумела, што чакаць  нельга. Вы павiнны
пакiнуць  Балотныя Ялiны, пакiнуць сення,  самае позняе заeтра,  i  ехаць  у
горад. Хопiць. Адспявалi скрыпкi. У свае правы eступае смерць. Вам няма чаго
рабiць тут. Едзьце. Пакiньце гэты забруджаны стагоддзямi дом, гнiлых людзей,
iхнiя злачынствы таму, што да iх пасуе:  ночы, дажджы. Вы  занадта  жывы для
гэтага. I вы чужы.
     --  Надзея Раманаeна! --  залямантаваe я.  -- Што  вы  кажаце! Мяне eжо
называлi тут чужынцам. Цi мог  я чакакаць, каб i  з вашых вуснаe даляцела да
мяне тое самае жорсткае слова? Чым я заслужыe яго?
     -- Нiчым,  -- суха  сказала яна. --  Але  позна.  Усе  на  свеце  позна
прыходзiць.  Вы  занадта жывы.  Iдзiце  да свайго народа,  да тых, хто жыве,
галадае i смяецца. Iдзiце перамагаць. А мертвым пакiньце магiлы...
     Я раззлаваeся да непрытомнасцi:
     -- А вы не мой народ?  А гэтыя людзi,  запалоханыя  i галодныя, гэта не
мой народ? А Свецiловiч, якому я павiнен буду здрадзiць, гэта не мой  народ?
А гэтыя праклятыя Богам балоты, дзе чынiцца мярзота,  гэта  не  мая зямля? А
дзецi, якiя  плачуць  уначы,  пачуeшы пошчак капыт  дзiкага палявання,  якiя
дрыжаць ад жаху eсе жыцце, гэта  не  дзецi  маiх  братоe? Як  вы смелi нават
прапанаваць мне такое?!
     Яна ламала рукi:
     -- Пане Беларэцкi... Няeжо вы не разумееце, што позна абуджаць да жыцця
гэтую  мясцовасць  i  мяне? Мы  стамiлiся  спадзявацца,  не  абуджайце нашай
надзеi. Позна! Позна! Няeжо вы не разумееце, што вы  адзiн, што вы нiчога не
зробiце,  што пагiбель ваша -- гэта  будзе жахлiва, гэта будзе непапраeна! Я
не дарую  сабе гэтага. О, каб  вы ведалi,  якiя  гэта  жахлiвыя  зданi, якiя
ненажэрныя да чужой крывi!
     --  Надзея  Раманаeна,  --  сказаe я  холадна,  --  ваш  дом --  моцная
крэпасць. Але калi вы гонiце мяне, я  пайду e менш надзейную, але  не пакiну
гэтай  мясцовасцi. Зараз трэба  або памерцi,  або перамагчы. Памерцi -- калi
гэта зданi. Перамагчы  --  калi  гэта людзi.  Я  не  паеду адсюль, не  паеду
нiзавошта на свеце.  Калi  я перашкаджаю вам -- iншая справа.  Але калi ваша
просьба выклiкана толькi тым, што вы баiцеся за  мяне, не  хочаце рызыкаваць
маей  скурай, -- я застаюся. Урэшце,  гэта мая скура, i я  маю поeнае  права
карыстацца ей, як сам захачу. Разумееце?
     Яна паглядзела на мяне разгублена, са слязьмi на вачах.
     -- Як вы маглi нават  падумаць, што я не хачу бачыць вас у гэтым доме?!
Як вы маглi  падумаць? Вы мужны чалавек. Мне  спакойна з вамi. Мне, нарэшце,
добра з вамi, нават калi вы такi грубы, як зараз былi. Шляхцiц так не сказаe
бы. Яны такiя гжэчныя, вытанчаныя, так хаваюць свае думкi. Мне так апрыкрала
гэта. Я хачу бачыць  вас у гэтым доме, я толькi не хачу бачыць вас такiм, як
учора, або...
     -- Або забiтым, -- падхапie я. -- Не хвалюйцеся. Больш вы мяне такiм не
пабачыце. Зброя са мною. I зараз не я ад iх,  а яны ад мяне  будуць  бегаць,
калi хоць кропля крывi есць у iхнiх бясплотных жылах.
     Яна eстала  i  пайшла  з альтанкi. Ля  самага  eвахода пастаяла хвiлiну
спiной да мяне, павярнулася i, гледзячы eнiз, сказала:
     -- Я не хацела,  каб вы рызыкавалi жыццем. Вельмi не хацела.  Але пасля
вашага адказу  я думаю пра вас у сто разоe лепш. Толькi вельмi  сцеражыцеся,
Беларэцкi. Не забывайце нiдзе зброi. Я... вельмi рада, што вы не паслухалiся
мяне, не вырашылi ехаць. I я згодна з вамi, што людзям трэба  дапамагчы. Мая
небяспека -- глупства, але iншыя людзi -- усе.  Яны,  можа, тут больш вартыя
шчасця, чым  тыя,  на сонечных  раeнiнах, бо яны больш  пакутавалi e чаканнi
яго. I я згодна з вамi: iм трэба дапамагчы.
     Яна  пайшла, а я  яшчэ доeга сядзеe  i  думаe пра  яе.  Я  быe уражаны,
сустрэeшы e гэтым балоце такую высакароднасць i прыгажосць душы.
     Вы  ведаеце,  як падвышае i eзмацняе  чалавека веданне таго, што на яго
нехта пакладаецца,  як на каменны мур.  Але я, вiдаць, дрэнна ведаe сябе, бо
наступная ноч належыць да самых жахлiвых i непрыемных успамiнаe майго жыцця.
Год дзесяць пасля я, прыпамятаeшы яе,  мыкаe  i  стагнаe ад  ганьбы, i жонка
пыталася e мяне, што са мною здарылася. I я нiколi, аж па сенняшнi дзень, не
распавядаe пра гэтую ноч i мае думкi нiкому.
     Можа, i вам не распавеe  бы, але мне e галаву прыйшла думка, што не так
важлiвыя ганебныя думкi,  як  тое,  цi  здолеe  чалавек  iх перамагчы, цi не
прыходзiлi яны да яго пасля. I я вырашыe расказаць вам гэта для навукi.
     Перад вечарам да мяне прыйшоe Свецiловiч. У гаспадынi  балела галава, i
яна яшчэ  да яго з'яeлення зачынiлася  e пакоi. Мы размаeлялi  перад камiнам
удвух, i я  расказаe яму  пра  здарэннi мiнулага вечара. Выраз непаразумення
адбieся на яго твары, i я спытаe, што яго так здзieляе.
     -- Нiчога, -- адказаe мне  ен. -- Ахмiстрыня -- гэта глупства. Магчыма,
яна проста крадзе e гаспадынi з яе мiзэрных  набыткаe, магчыма, яшчэ  што. Я
даeно  ведаю  гэту бабу: даволi скупаватая  i  дурная,  як бот.  У яе  мазгi
заплылi  тлушчам,  i  на  злачынства яна не  здатная, хоць  пасачыць  за ей,
здаецца,  нядрэнна. Блакiтная  Жанчына таксама лухта. У  наступны раз,  калi
пабачыце яе, стрэльнiце e той бок. Я не баюся зданяe-жанчын. А вось вы лепей
адгадайце, чаму я так здзiвieся, пачуeшы пра eчарашняе дзiкае паляванне?I
     -- Н-не ведаю.
     --  Ну, а скажыце, цi не было  e вас нiякiх  падазрэнняe наконт Вароны?
Скажам, так. Варона сватаецца да Яноeскай, атрымлiвае гарбуза  i  пасля, каб
адпомсцiць, пачынае выкiдваць жарцiкi  з дзiкiм паляваннем. Вы  не чулi  пра
сватанне? Так, так,  яшчэ два гады таму,  пры  жыццi  Рамана,  ен прапанаваe
гэтаму, тады  яшчэ дзiценку,  руку i сэрца. Таму i  на  вас злуецца,  таму i
сваркi  шукаe, а калi  не  атрымалася -- вырашыe  прыбраць  вас з  дарогi. Я
толькi думаe, што гэта будзе трохi пасля.
     Я задумаeся:
     -- Прызнаюся вам, такiя  думкi e мяне былi. Магчыма, я нават даe  бы iм
волю, каб не ведаe, што Варона ляжыць паранены.
     То  якраз  глупства.  Адразу  амаль пасля вашага адыходу ен з'явieся да
стала,  зялены i змрочны, але амаль цвярозы. Кровапусканне дапамагло. Ён быe
закручаны бiнтам, як качан капусты, адзiн нос i вочы глядзелi. Дубатоeк яму:
"Што,  хлопча,  сорамна,  напieся,  як  свiння,  мяне  на дуэль  выклiкаe, а
нарваeся на чалавека, якi табе даe чосу?" Варона паспрабаваe усмiхнуцца, але
ад  слабасцi хiснуeся:  "Сам бачу, дзядзька, што я  дурань. I Беларэцкi  так
мяне правучыe, што я больш  нiколi лезцi да людзей не буду". Дубатоeк толькi
галавою пахiтаe: "Вось што гарэлачка, моц божая, з елупамi робiць". А Варона
яму:  "Я думаю, трэба  e  яго прабачэння папрасiць.  Нязручна.  Усе адно  як
паклiкалi e  госцi  i спрабавалi высцебаць". Пасля падумаe: "Не, -- кажа, --
прабачэння  прасiць  не  буду,  злуюся  трохi. I,  урэшце, ен  задавальненне
атрымаe".  I я  вам  скажу  яшчэ, ен  сядзеe з намi,  а  мы  пiлi да  самага
свiтання. Дубатоeк да  таго напieся,  што пачаe  уяeляць  сябе  хрысцiянскiм
пакутнiкам пры Нероне,  i eсе  намагаeся  пакласцi рукi  e блюда са жжонкай.
Гэты твой секундант, боeдур год пад сорак,  усе плакаe i  крычаe:  "Матухна,
прыйдзi сюды, пагладзь  мяне па галоeцы. Крыeдзяць твайго сына, не даюць яму
больш  гарэлкi".  Чалавекi  тры  так i  заснулi  пад  сталом. Нiхто  з iх не
выходзie анi на хвiлiну, так што да дзiкага палявання нi Варона, нi Дубатоeк
дачынення не маюць.
     -- А вы што, i Дубатоeка падазравалi?
     --  А  чаму  не? -- жорстка сказаe  Свецiловiч.  --  Я  нiкому зараз не
давяраю. Справа iдзе  пра Надзею Раманаeну. Што ж я Дубатоeка буду адсюль, з
падазроных,  выключаць?  З  якой  прычыны?  Што  добры ен? У-га  як  чалавек
прыкiнуцца можа! Я i сам... учора нават не падыходзie да вас пад  час дуэлi,
каб  не падазравалi,  калi яны злачынцы. I зараз  не  буду  падыходзiць,  не
трэба.  Я i вас падазраваe:  раптам... ды пасля схамянуeся.  Вядомы этнограф
iдзе  e  бандыты! Ха! Так i Дубатоeк мог ягняткам прыкiнуцца. А галоeнае, не
спадабаeся  мне  ягоны гэты падарунак, партрэт  Рамана  Старога.  Як  быццам
назнарок, каб дзяeчыну з каляi выбiць.
     -- А што, -- схамянуeся я, --  сапраeды падазрона... Яна зараз нават ля
камiна сядзець баiцца.
     --  То-та ж бо, -- прыгнечана сказаe  Свецiловiч.  --  Значыцца,  не ен
кароль Стах. Падарунак гэты якраз на яго карысць кажа. I eчарашняя падзея.
     -- Слухайце, -- сказаe я. --  А чаму б не дапусцiць, што кароль Стах --
гэта вы.  Вы ж  пайшлi  eчора  пазней мяне, вы  да мяне без усякай  падставы
раeнуеце. Вы, можа,  мне проста  вочы  замыльваеце, а на самай справе, ледзь
толькi я выйшаe, як вы: "На конi, хлопцы!"
     Я  нi  на хвiлiну не  думаe так, але мне не спадабалася, што  даверлiвы
шчыры хлопец сення трымае сябе як недаверлiвы дзед.
     Свецiловiч  глядзеe на мяне, як ачмурэлы, лыпнуe  разы са два вачыма  i
раптам зарагатаe, адразу ператварыeшыся зноe у добрага чыстага юнака.
     -- То-та ж  бо, -- адказаe я ягоным тонам. --  Не  плявузгайце на такiх
старых, як Дубатоeк, дарэмна. Абразiць чалавека нядоeга.
     -- Ды я i не думаю зараз на яго, -- усе яшчэ рагочучы, адказаe ен. -- Я
ж вам казаe,  яны былi са мною. Калi  пачало днець,  Вароне зрабiлася вельмi
дрэнна, пайшла зноe кроe, пачаe трызнiць. Паслалi аднаго за дзедам-знахарам,
пасля нават урача  прывезлi, не  паленавалiся  e павет  паехаць.  Прыехаe ен
зусiм нядаeна i  прыгаварыe Варону да тыдня e ложку. Сказалi, што атрымалася
выпадкова.
     -- Ну, а хто б яшчэ мог быць?
     Мы перабралi  eсе  наваколле, але нi  на кiм не  спынiлiся.  Думалi пра
Бермана  нават i хоць  разумелi,  што  ен -- цяле, вырашылi напiсаць лiст да
знаемых Свецiловiча e губернскi горад i даведацца, як ен там жыe раней i што
ен за чалавек. Гэта было патрэбна таму, што ен быe адзiны з людзей яноeскага
наваколля, пра якога  мы нiчога не ведалi. Мы гадалi i так i  сяк, але нi да
чаго не маглi дадумацца.
     -- Хто багацейшы e ваколiцах Балотных Ялiн? -- спытаe я.
     Свецiловiч падумаe:
     -- Яноeская, здаецца... Хоць багацце яе мертвае. Пасля iдзе Гаровiч (ен
не жыве тут), пасля пан Гарабурда -- мiж iншым, галоeны наследнiк Яноeскай у
тым выпадку, калi б яна памерла зараз. Пасля iдзе, пэeна,  Дубатоeк. Зямлi e
яго  мала, гаспадарка  i  хата,  самi  бачыце,  бедныя,  але,  вiдаць,  есць
прыхаваныя грошы, бо e яго заeседы ядуць i п'юць госцi. Астатнiя -- дробязь.
     --  Вы  кажаце  -- Гарабурда  наследнiк Яноeскай. Чаму ен, а не  вы, яе
сваяк?
     --  Я  ж  вам  казаe,  бацька  сам  адмовieся  ад  права  на  спадчыну.
Небяспечна, маентак не дае даходу, на iм вiсяць нейкiя вэксалi, як кажуць.
     -- А вы не думаеце, што Гарабурда...
     -- Гм. А якая  яму  выгада злачынствам зарабляць тое, што eсе адно можа
належаць яму. Скажам, Яноeская выйдзе замуж --  вэксаль у яго,  калi гэта не
байка. Ды ен i баягуз, якiх мала.
     -- Так,  --  задумаeся я. --  Тады пойдзем другiм  шляхам. I вось якiм:
трэба даведацца, хто выбавie у той вечар Рамана з дому. Што мы  ведаем?  Што
дзiце было e нейкiх Кульшаe? А можа, Раман зусiм не па яго выехаe? Я ж  гэта
ведаю са слоe  Бермана. Буду пытаць у Кульшаe. А  вы  навядзiце  спраeкi пра
жыцце Бермана e губернскiм горадзе.
     Я праводзie яго  да  дарогi i вяртаeся eжо e прыцемку  алеяю.  Брыдка i
непрыемна было мне на душы. Алея, уласна, даeно ператварылася  e сцежку  i e
адным   месцы  агiнала  вялiзны,   як   дрэва,   круглы  куст  бэзу.  Мокрыя
сэрцападобныя  лiсты,  яшчэ  зусiм  зяленыя,  цьмяна блiшчалi,  з  iх падалi
празрыстыя кроплi, i куст плакаe.
     Я  абмiнуe яго  i  адышоe  крокаe  на дзесяць,  калi  раптам нешта суха
луснула ззаду. Я адчуe пякучы боль у плячы.
     Сорамна сказаць,  але  e мяне  адразу затрэслiся жылкi.  "Вось яно,  --
падумаe я, --  зараз пекануць яшчэ раз". Трэба было стрэльнуць  проста e бэз
цi нават проста кiнуцца бегчы -- усе было б  разумней таго, што я  зрабie. А
я, з вялiкага перапуду, павярнуeся i кiнуeся бегчы проста  на куст, грудзьмi
на кулi.  I тут я  пачуe,  што  e хмызах нешта  затрашчала, хтосьцi  кiнуeся
eцякаць. Я гнаeся за iм, як шалены, i толькi здзiвieся, чаму  ен не страляе.
А  ен,  вiдаць, дзейнiчаe таксама iнстынктыeна: уцякаe ва eсе  лапаткi i так
хутка, што храбусценне сцiхнула, а я так i не пабачыe яго.
     Тады  я павярнуeся i пайшоe дадому. Я  iшоe i  амаль  роe ад  крыeды. У
пакоi я агледзеe рану: глупства, драпiна верхняга  плечавога мускула. Але за
што? За што? З песнi слова не выкiнеш, напэeна, пасля eзрушэння апошнiх дзен
выявieся  e мяне  агульны  заняпад нерваe,  але  я гадзiны  дзве  лiтаральна
курчыeся  ад жаху на сваiм  ложку. Нiколi б я не  падумаe, што чалавек  можа
быць такiм мiзэрным смаeжом. Я ледзь не плакаe.
     Прыпомнiлася  папярэджанне, крокi  e  калiдоры,  жахлiвы  твар у  акне.
Блакiтная Жанчына, бег па верасовых пустках, гэты стрэл у спiну.
     Заб'юць,  неадменна заб'юць. Мне здавалася,  што цемра глядзiць на мяне
нябачнымi  вачыма  нейкай  пачвары,  што  вось  нехта падкрадзецца  зараз  i
схопiць. Сорамна сказаць, але я накiнуe коeдру на  галаву,  каб не схапiлi з
боку падушкi,  як быццам коeдра магла абаранiць.  I мiмаволi невядома адкуль
з'явiлася  подленькая думка:  "Трэба eцякаць. Iм  легка на мяне  пакладацца.
Няхай самi разбiраюцца  з гэтымi  агiдамi  i з  гэтым паляваннем. Звар'яцею,
калi яшчэ тыдзень пабуду тут".
     Нiякiя маральныя крытэрыi не дапамагалi, я калацieся як асiнавы лiст, а
калi  заснуe,  то быe такiм  выснажаным, быццам  век вазie каменнi. Напэeна,
калi б прагучалi крокi Малога Чалавека, я б залез у той вечар пад ложак, але
таго, на шчасце, не было.
     Ранак надаe мне мужнасцi, я быe надзiва спакойны.
     Я вырашыe у  той дзень пайсцi да Бермана, тым  больш што гаспадыня яшчэ
хварэла.  За домам стаялi  вялiзныя, вышэй  чалавека, ужо засыхаючыя лопухi.
Праз iх я дабраeся да ганка i пастукаe у дзверы. Мне не адказалi, я пацягнуe
дзверы на  сябе,  i яны адчынiлiся.  Невялiчкi  перадпакой быe пусты, вiсела
толькi палiто Бермана. Я кашлянуe. Нешта зашарудзела e пакоi. Я пастукаe  --
голас Бермана сказаe перарывiста:
     -- Х-хто? Заходзь-це.
     Я  eвайшоe.  Берман прыeзняeся  з-за стала,  тым самым жэстам захiнаючы
халат на грудзях. Твар яго аж збялеe.
     -- Дзень добры, пан Берман.
     --  С-сядайце,  сядайце,  калi ласка, -- ен  замiтусieся так,  што  мне
зрабiлася нязручна.
     "Чаго  прыплеeся  да   яго?   Чалавек   любiць  самоту.  Бач   ты,   як
спалохаeся..."
     А Берман ужо адышоe.
     -- Сядайце, сядайце, шматпаважаны, сядайце, шаноeны пан.
     Я паглядзеe  на крэсла  i пабачыe  на  iм талерку з нейкай  недаедзенай
стравай i дэсертную лыжку. Берман хутка схапie яе.
     -- Прабачце, вырашыe задаволiць свой, так бы мовiць, апетыт.
     -- Калi ласка, ешце, -- сказаe я.
     -- Што вы, што вы!.. Есцi e прысутнасцi гжэчнага пана... Я не магу.
     Вусны фарфоравай лялькi прыемна крывiлiся.
     --  Вы не  заeважылi,  васпан,  якое  гэта  непрыемнае  вiдовiшча, калi
чалавек харчуецца?  О,  гэта  жахлiва!  Ён тупа  плямкае,  чамкае i нагадвае
нейкую  худобу.  Ва  eсiх  людзей  так  выразна праяeляецца  падабенства  да
якога-небудзь звера. Той жарэ, як леe, той чамкае, як, прабачце, тая жывела,
якую пасвie блудны сын. Не, пане-дабрадзею, я нiколi не ем на людзях.
     Я сеe.  Пакой быe вельмi сцiпла абстаeлены. Жалезны ложак, якi нагадваe
гiльяцiну, стол, два крэслы,  яшчэ стол, увесь завалены кнiгамi i  паперамi.
Толькi абрус на стале  быe незвычайны, вельмi цяжкi, сiнi  з золатам. Звiсаe
ен да самай падлогi.
     --  Што, дзiвiцеся? О, васпане, гэта адзiнае,  што  засталося  з  былых
рэчаe.
     -- Пане Берман...
     -- Я слухаю вас, пане.
     Ён сеe, схiлieшы лялечную  галаву, шырока раскрыeшы шэрыя вялiзныя вочы
i прыeзняeшы бровы.
     -- Я хачу спытаць у вас, другiх планаe дома няма?
     -- М-м... не...  Ёсць яшчэ адзiн, зроблены год  трыццаць таму, але  там
проста сказана, што ен перамаляваны з таго, што я даe вам, i паказаны толькi
новыя перагародкi. Вось ен, калi ласка.
     Я паглядзеe на план. Берман меe рацыю.
     --  А  скажыце,  цi  няма  якога  замаскiраванага памяшкання на  другiм
паверсе, ля пустога пакоя з шафай?
     Берман задумаeся.
     --  Не ведаю, васпане, не  ведаю, вашамосць...  Недзе  там павiнен быць
сакрэтны асабiсты архie Яноeскiх, але дзе ен -- не ведаю. Н-не ведаю...
     Пальцы яго так i бегалi па абрусе, выбiваючы нейкi незразумелы марш.
     Я падняeся, падзякаваe гаспадару i выйшаe.
     "I чаго ен  так перапалохаeся? --  падумалася  мне. --  Пальцы бегаюць,
твар белы! У, халасцяк чортаe, людзей пачаe баяцца..."
     I, аднак, нейкая думка свiдравала мой мозг.
     "Чаму? Чаму? Не, нешта  тут нячыста. I чамусьцi круцiцца e галаве слова
"рукi". Рукi. Рукi. Пры чым  тут рукi? Нешта павiнна e  гэтым слове хавацца,
калi яно так лезе з падсвядомасцi".
     Я  выходзie ад яго з цвердай думкаю, што тут  трэба трымацца пiльнасцi.
Не падабаeся мне  гэты лялечны  чалавечак, i асаблiва пальцы,  пальцы, у два
разы даeжэйшыя за нармальныя, якiя выгiналiся на стале, як змеi.




     Дзень  быe шэры i змрочны, такi раeнадушна-шэры, што  плакаць хацелася,
калi я  накiраваeся e  фальварак Жабiчы,  якi належаe Кульшам. Нiзкiя  шэрыя
хмары паeзлi  над  тарфянымi балотамi.  Казарменны, нудны ляжаe  перада мною
далягляд.  На  роeнай карычневай  паверхнi  раeнiны там-сям поeзалi  брудныя
плямы:  пастух  пасвie  авечак.  Я  iшоe  краем  Волатавай  прорвы,  i  воку
лiтаральна не было  на  чым адпачыць. Нешта цемнае ляжала e траве. Я падышоe
блiжэй. Гэта быe вялiзны, метры тры  e даeжыню,  каменны крыж. Павалiлi  яго
даeно, бо нават яма, у якой ен стаяe, амаль зраeнавалася з зямлею i  зарасла
травой. Лiтары на крыжы  былi ледзь бачныя: "Раб божы Раман памер тут наглай
смерцю. Лезныя людзi, малiцеся за душу яго,  каб i за вашу  хтось памалieся,
злашча модлы вашы асаблiва Богу да душы".
     Я доeга стаяe ля яго. Вось, значыцца, месца, дзе загiнуe Раман Стары!..
     -- Пане, пане лiтасцiвы, -- пачуe я голас за спiною.
     Я  павярнуeся.  Жанчына  e  фантастычных  лахманах  стаяла  за  мною  i
працягвала  руку.  Маладая, яшчэ  даволi прыгожая,  яна мела  такi абцягнуты
жоeтай скурай страшны твар,  што я апусцie вочы. На руках яе ляжала дзiця. Я
падаe ей.
     -- Мо хлеба трошкi будзе e пана? Я, баюся, не дайду. I Ясiк памiрае...
     -- А што з iм?
     -- Не ведаю, -- бязгучна сказала яна.
     У маей кiшэнi знайшлася цукерка, я даe яе жанчыне.
     Але дзiценак не еe.
     -- Што ж мне рабiць з табою, любая?
     Селянiн на валакушы  ехаe  дарогаю. Я паклiкаe  яго,  даe яму  рубель i
папрасie  завезцi жанчыну  e  Балотныя  Ялiны, каб яе там накармiлi  i  далi
дзе-небудзь адпачыць.
     -- Дай вам Божа здароeечка, пане, -- бязвольна сказала  жанчына. -- Нам
нiдзе тут не давалi есцi. Пакарай Божа тых, хто зганяе людзей з зямлi.
     -- А хто сагнаe?
     -- Пан.
     -- Якi пан?
     -- Пан Антось. Худы такi...
     -- А як яго прозвiшча, дзе ваша веска?
     --  Не ведаю. Тут,  за  лесам.  Добрая веска. У нас i грошы былi,  пяць
рублеe. Але сагналi.
     I  e вачах яе было здзieленне перад тымi, хто не eзяe нават пяцi рублеe
i сагнаe iх з зямлi.
     -- А муж дзе?
     -- Забiлi.
     -- Хто забie?
     --  Мы  крычалi, плакалi, не хацелi  iсцi. Язэп  таксама  крычаe. Пасля
стралялi. Ён лег. А eночы прыйшло дзiкае паляванне i зацягнула e багну самых
большых крыкуноe. Яны знiклi... Больш нiхто не крычаe.
     Я паспяшыe  адправiць  iх,  а сам пайшоe далей,  не памятаючы  сябе  ад
роспачы. Божа мой,  якая  цемра! Якая забiтасць!  Як зварацiць  гэту гару? У
Дубатоeка мы зжэрлi столькi, што хапiла б сорак Ясiкаe выратаваць ад смерцi.
Галоднаму  не даюць хлеба, ягоны хлеб  аддаюць салдату, якi страляе e яго за
тое, што ен галодны. Дзяржаeная мудрасць! I гэтыя няшчасныя маeчаць. За якiя
грахi караешся ты, мой народ, за што ты мяцешся па eласнай зямлi, як асенняе
лiсце? Якi забаронены яблык з'еe першы Адам майго племя?
     Адны жэрлi не e сябе, другiя памiралi пад iхнiмi вокнамi. Вось павалены
крыж над адным, якi шалеe ад  тлушчу, а вось памiраючы дзiценак. Вякамi iшла
гэтая мяжа памiж аднымi i  другiмi  -- i  вось  канец, лагiчнае  завяршэнне:
адзiчэнне,  цемра  ва  eсей  дзяржаве,  тупы  жах,  голад,  вар'яцтва. I eся
Беларусь  --  адзiнае  поле смерцi,  над  якiм вые вецер,  гной  пад  нагамi
тлустай, задаволенай усiм худобы.
     Не памоляцца над табою лезныя людзi, Раман  Стары. Плюне кожны  на твой
пахiлы крыж. I дай Божа мне сiлы выратаваць апошнюю з твайго роду, якая нi e
чым не вiнаватая перад няeмольнай праeдай мачыхi нашай, беларускай гiсторыi.
     Няeжо такi забiты, няeжо такi мертвы мой народ?
     ...Мне  давялося  хвiлiн   сорак   прадзiрацца  праз  невысокi,  вельмi
вiльготны  лясок за  Волатавай  прорвай,  пакуль  я  не выбieся  на  сцежку,
зарослую  i  вузкую.  Паабапал яе стаялi  амаль  абляцелыя  асiны.  Сярод iх
чырвонага  масiву плямамi выдзялялiся жоeтыя  бярозы  i  амаль зяленыя  яшчэ
дубы.  Сцежка спусцiлася  e  яр, дзе бег ручай з карычневай,  як  густы чай,
вадою.  Берагi  ручаiны былi  зяленымi i мяккiмi  ад  iмхоe,  i  такiя самыя
зяленыя  масты  з  бураломных  дрэe  злучалi  iх.  Па  бураломiнах  ручай  i
пераходзiлi, бо на некаторых мох быe здзерты.
     Глуха i бязлюдна было тут. Зрэдку цiнькала  e верхавiнах дрэe маленькая
птушка, ды яшчэ самотныя лiсцiкi падалi i  павiсалi  на павуцiне памiж дрэe.
Вада ручаiны несла сумныя жоeтыя i чырвоныя чоeнiкi лiсцяe, а e адным месцы,
дзе быe вiр, лiсце круцiлася e вечным танцы, быццам там вадзянiк варыe з яго
суп  на вячэру. Каб перайсцi  цераз ручай, мне давялося зламаць  на падпорку
даволi тоeстую, але зусiм сухую асiнку, зламаць адным ударам нагi.
     За ярам  лес  зрабieся  зусiм  густым.  Сцежка  знiкала  e  непралазным
гушчары,  яе  акружалi джунглi з малiннiку, сухой  крапiвы, ажыны, дуднiку i
iншай дрэнi. Хмель бег на дрэвы, як зяленае полымя, абкручваe iх, выдзiраeся
на волю  i  цэлымi снапамi звiсаe, чапляючы мяне за галаву. Хутка  з'явiлiся
першыя  адзнакi жыцця:  кусты здзiчэлага бэзу сярод дрэe, прамакутнiкi  лепш
угноенай зямлi  (былыя курцiны), спадарожнiк  чалавека -- вялiзны дзядоeнiк.
Хутка бэз стаe  такiм  густым, што  не  пралезеш. Я ледзь выдзерся з яго  на
маленькую галявiну, на якой стаяe надзейна схаваны дом. На  каменным высокiм
падмурку,  з каменным  ганкам  i драeлянымi  калонамi, якiя за памяцi дзядоe
былi, напэeна, пафарбаваныя e белы колер, ен нахiлieся  на мяне, як смяротна
паранены, якi  вось-вось  упадзе.  Перакошаныя лiштвы,  абадраная  ашалеeка,
шыбы, вяселкавыя  ад  старасцi.  На парадным ганку памiж прыступкамi выраслi
лопухi,  ваeчкi, магутны скрыпень, якi  амаль закрываe дзверы.  А  да чорных
дзвярэй праз калюжу былi пакладзены дзве цаглiны. Дах быe  зялены, тоeсты ад
тлустых пушыстых iмхоe. У  шэрае акенца eнутранасць хаты здавалася панурай i
занядбанай. Словам, хатка на курыных ножках. Не хапала толькi бабы-ягi, якая
ляжала б на дзевятай цаглiне i казала: "Фу-фу, чалавечым духам тхне!"
     Але хутка з'явiлася i яна. У  акно  на  мяне глядзеe твар жанчыны, такi
сухi, што здаваeся  чэрапам,  абцягнутым жоeтай скурай.  Сiвыя патлы валасоe
падалi на  плечы.  Пасля з'явiлася рука, якая  кiвала  мне сухiм, як курыная
костка, пальцам.
     Я стаяe знадворку, не ведаючы, да мяне цi  да каго iншага звернуты гэты
зварушлiвы прызыe.
     Пасля адчынiлiся дзверы, i на двор высунулася тая самая галава.
     -- Сюды,  лiтасцiвы пан  Грыгор,  -- сказала галава.  -- Тут  забiваюць
няшчасных ахвяр.
     Не скажу, каб пасля такога суцяшальнага запэeнення мне палка захацелася
зайсцi e гэты дом, але старая сышла з прыступкi i працягнула мне над лужынаю
руку.
     -- Я даeно чакала  вас,  мужны  збаeца. Справа e тым, што мой раб Рыгор
выявieся душыцелем накшталт Сiняй Барады. Вы памятаеце, мы чыталi з вамi пра
Жыля Сiнюю Бараду.  Такi  гжэчны, галантны кавалер. Я б даравала Рыгору, каб
ен забiваe так галантна, але ен хлоп. Што зробiш?
     Я пайшоe за ею. У перадпакоi ляжалi на падлозе кажух, побач з iм сядло,
вiселi на сцяне бiзун i некалькi закарэлых лiсiных  шкур.  Акрамя таго,  тут
стаяe трохногi  зэдлiк i  ляжаe  бокам партрэт  нейкага  мужчыны,  брудны  i
прадзерты  наeскос. А  e наступным пакоi быe  такi  гармiдар, як  быццам тут
змяшчаeся чатырыста год таму  фiлiял  Грунвальдскай бiтвы i з тых часоe  тут
больш  не змяталi  пылi i не  мылi шыб. Стол  з  ножкамi e выглядзе антычных
гермаe  быe  пастаeлены  коса,  ля  яго крэслы, падобныя на ветэранаe вайны,
бязногiх i  ледзь дыхаючых.  Шафа  ля  сцяны  нахiлiлася i  пагражала eпасцi
камусь на  галаву. Ля дзвярэй стаяe на падлозе вялiкi бюст  Вальтэра, вельмi
падобнага на  гаспадыню, i  какетлiва  на  мяне  паглядаe з-пад анучы,  якая
замест  лаeраe  вянчала  ягоную галаву. У  адным  кутку  прыткнулася  трумо,
запэцканае  нечым вельмi падобным  на птушыны памет.  Апрача  таго,  верхняя
палова трумо была пакрыта шарам пылу, затое з нiжняй паловы пыл быe старанна
сцерты. Чарапкi пасуды, скарынкi  хлеба, косткi  рыбы пакрывалi падлогу. Усе
гэта было, як у гняздзе птушкi-зiмародка, дно якога выслана рыбнай лускою. I
сама гаспадыня нагадвала  зiмародка,  гэту змрочную i дзiвосную птушку, якая
любiць самоту.
     Яна павярнулася да мяне,  я  пабачыe  зноe яе твар, на  якiм нос  павiс
амаль да падбародка,  i  рот  з вялiкiмi  зубамi.  Зубы  здавалiся  асаблiва
вялiкiмi, бо былi адкрыты разам з дзяснамi,  як  быццам на  твары  не хапiла
скуры на тое, каб прыкрыць рот.
     -- Рыцар, чаму  б вам не  сцерцi гэты пыл,  з  верхняй паловы  трумо? Я
хацела б бачыць сябе ва eвесь рост. Ва eсей прыгажосцi.
     Я толькi хацеe было выканаць гэта, як яна раптам сказала:
     -- А вы  вельмi  падобны  да  майго  нябожчыка мужа. Ух,  якi гэта  быe
чалавек!  Ён жыeцом узнесся на  неба, першы з людзей  пасля  Iллi-прарока. А
Раман жывым трапie  у  апраметную. Гэта eсе злы генiй яноeскага наваколля --
дзiкае паляванне караля Стаха. З таго дня я  пакiнула прыбiраць у гэтым доме
на знак сваей жалобы. Праeда, прыгожа? I так рамантычна!
     Яна какетлiва eсмiхнулася да мяне  i пачала  строiць вочкi па няпiсаных
правiлах пансiенаe высакародных дзявiц: "Вочкi на субяседнiка,  пасля eбок з
легкiм нахiлам галавы, зноe на субяседнiка, у верхнi кут залы i e зямлю".
     Гэта была  злосная пародыя  на  чалавечыя пачуццi. Усе  адно  як  малпа
пачала б нечакана спяваць песню Афелii e англiйскiм арыгiнале.
     -- Тут прыгожа. Толькi жахлiва! Уй, як жахлiва! Бр-р-р!.. Бр-р-р!..
     Яна  раптам  кiнулася ад  мяне на  падлогу  i залезла галавою пад  купу
нейкiх брудных ануч.
     -- Прэч! Прэч адсюль! Вы кароль Стах!
     Жанчына бiлася i крычала, яе жоeтая нага  выглядала з пыльных рызманоe.
Я з жахам падумаe,  што, магчыма, такi будзе лес усiх людзей наваколля, калi
незразумелы жах будзе i далей чорным крылом вiсець над гэтай зямлей.
     Я  збiраeся  адступiць,  як  нечая рука лягла  на  мае  плячо  i  грубы
мужчынскi голас сказаe:
     -- Чаго вы тут? Хiба вы не бачыце, што яна трохi... дзiвачка?
     Хлоп  пайшоe у перадпакой, прынес  адтуль прадзерты партрэт  мужчыны  e
фраку  i з  "Уладзiмiрам" у пятлiчцы i паставie яго на  стол. Пасля выцягнуe
жанчыну з рызманоe, пасадзie яе перад партрэтам.
     -- Панi Кульша, гэта не кароль Стах, не. Гэта з'явieся  пан фельдмаршал
паглядзець  на  славутую  тутэйшую красуню.  А  кароль  Стах,  вось  ен,  на
партрэце, ен зусiм мертвы i нiкога не можа забiць.
     Жанчына паглядзела  на  партрэт.  Сцiхла.  Мужчына  дастаe з-за  пазухi
кавалак  хлеба,   чорнага,  як  зямля.   Старая  паглядзела  на  невядомага,
засмяялася  радасна i пачала шчыкаць пальцамi  хлеб i класцi яго  e рот, усе
гледзячы на партрэт.
     -- Кароль Стах. Мужанек ты мой. Што вароцiш свой твар?!
     Яна то драпала партрэт, то радасна нешта шаптала яму i eсе ела хлеб. Мы
атрымалi магчымасць размаeляць. Я глядзеe на мужчыну, апранутага e сялянскую
свiтку i поршнi -- скураныя палескiя лапцi, а ен глядзеe на мяне.
     Мужчына  быe  год пад  трыццаць, выключна высокi i добра  складзены,  з
магутнымi  пукатымi  грудзьмi,  трохi  гарбаватай,  калi  сядзеe,  спiною  i
загарэлай  шыяй. Доeгiя  вусы  рабiлi  твар суровым  i  жарсткаватым. Гэтаму
eражанню дапамагалi  яшчэ дзве зморшчкi  памiж броваe  i шырока  пастаeленыя
пякучыя  вочы. Белая магерка  была  насунута  нiзка на лоб. Чымсьцi вольным,
лясным веяла ад яго.
     -- Вы, пэeна, Рыгор, вартаeнiк Кульшы?
     --  Так,  -- адказаe ен з iронiяй. -- А вы, напэeна,  новы  госць  панi
Яноeскай? Чуe я пра такую птушку. Добра спяваеце.
     --  I вы  заeжды  так  з ею? -- Я паказаe  на  старую, якая засяроджана
плявала e партрэт.
     -- Заeжды. Вось ужо два гады, як яна такая.
     -- А чаму вы яе не завязеце e павет лячыць?
     -- Шкода. Як была здаровая, дык госцi ездзiлi, а зараз нiякая сабака...
Шляхта! Паночкi нашы, туды iх...
     -- I цяжка даводзiцца?
     -- Ды не, калi я на паляваннi, дык Зося глядзiць за ею. Ды яна не часта
шалее. I  не патрабуе многа. Толькi хлеба вельмi многа есць, а так нiчога не
хоча. Ён выцягнуe з кiшэнi яблык i працягнуe старой:
     -- На, панi шаноeная.
     -- Не хачу,  -- адказала тая, упiсваючы хлеб. -- Паeсюль атрута, толькi
хлеб чысты, божы.
     -- Бачыце,  -- сказаe  Рыгор змрочна.  -- Сiлком раз  на  дзень гарачым
кормiм. Пальцы мне часам пакусае, калi даем, так i схопiць. А нядрэнная была
панi. Ды хоць i дрэнная, нельга кiдаць божую душу.
     I ен усмiхнуeся такой вiнаватай дзiцячай усмешкаю, што я здзiвieся.
     -- I чаго гэта яна?
     -- Спалохалася пасля смерцi Рамана. Усе яны тут  у чаканнi жывуць, i, я
скажу, большасцi так i трэба. Мудрагелiлi над нашым братам.
     -- Ну, а Яноeскай таксама?
     -- Пра Яноeскую не скажу. Добрая баба. Яе шкада.
     Я нарэшце асмелieся. Я зразумеe -- гэта не здраднiк.
     -- Слухай, Рыгор, я прыйшоe сюды, каб спытаць пра тое-сее.
     --  Пытай, -- сказаe ен,  таксама пераходзячы на  "ты", што  мне вельмi
спадабалася.
     --  Я  вырашыe  разблытаць  гэтую  справу  з паляваннем  караля  Стаха.
Разумееш, нiколi не бачыe прывiдаe, хачу рукамi памацаць.
     -- Прывiды...  -- гмыкнуe  ен. -- Добрыя прывiды, калi iхнiя конi самым
сапраeдным  гноем  свае  сляды  пэцкаюць.  I  потым, навошта вам  гэта,  пан
ласкавы? Якiя такiя прычыны?
     -- Не называй ты мяне панам. Я такi самы пан,  як ты.  А прычына -- што
ж... цiкава проста. I шкада гаспадыню i многiх людзей.
     --  Так.  Пра  гаспадыню  i я  чую, --  скоса  глянуe  Рыгор  i  хмурна
eсмiхнуeся. -- Мы гэтыя рэчы разумеем. Гэта eсе адно як Зося мне.  А чаму ты
мне не кажаш, што ты на iх злуешся, адпомсцiць жадаеш?  Я  ж ведаю, як ты ад
дзiкага палявання ля ракi eцякаe.
     Я быe уражаны:
     -- Адкуль ведаеш?
     -- У чалавека есць вочы, i кожны чалавек пакiдае след  на зямлi. Толькi
нявiстныя не бачаць. Уцякаe ты, як чалавек з розумам. А вось горш тое, што я
iхнiя сляды заeжды губляю. I пачынаюцца яны, i канчаюцца на гасцiнцы.
     Я  распавеe  яму  пра  eсе,  з самага пачатку.  Рыгор  сядзеe нерухома,
вялiкiя шурпатыя рукi яго ляжалi на каленях.
     --  Я даслухаe,  --  сказаe  ен  проста,  калi  я скончыe.  --  Ты  мне
падабаешся, пан. З мужыкоe,  цi  што? I  я так думаю,  што ты  калi i  не  з
мужыкоe,  дык  ля мужыкоe  блiзка ляжаe. I сам  я  даeно думаe  гэтых зданях
трахануць, каб пер'е паляцела,  ды таварыша не было.  Калi не жартуеш, давай
разам. Але ж, бачу я, ты гэта толькi зараз прыдумаe: звярнуцца да мяне. Чаму
раптам так прыдумаe? I чаго хацеe да гэтага?
     -- Чаму вырашыe, сам  не  ведаю. Пра цябе казалi, што ты Яноeскую, калi
яна сiратой засталася, шкадаваe. Надзея Раманаeна казала, што ты нават хацеe
вартаeнiком  у  Балотныя  Ялiны  перайсцi,  ды  не атрымалася.  Ну  i  потым
спадабалася мне, што  ты незалежны, што хворую так даглядаеш.  А да гэтага я
проста жадаe спытаць, чаму якраз у той вечар,  калi загiнуe Раман, дзяeчынка
затрымалася e Кульшаe?
     -- Чаму затрымалася, я  ведаю. У той  дзень у маей  гаспадынi  дзяeчаты
сабралiся з навакольных фальваркаe. Весела было.  А вось  чаму яе, Яноeскую,
запрасiлi сюды -- я не ведаю, яна ж тут колькi гадоe да  гэтага не была. Але
панi, самi бачыце, якая, яна не скажа.
     -- Чаму не,  -- усмiхнулася раптам амаль разумна старая. -- Я  скажу. Я
зусiм не  звар'яцела,  мне  проста так зручна i бяспечна. Папрасie запрасiць
бедную  Надзейку пан Гарабурда.  I  ягоная ж пляменнiца  была  тады  e мяне.
Такому рыцару, як вы, пан фельдмаршал, я eсе скажу. Так, так, гэта Гарабурда
даe тады  такую параду eзяць дзiця. У нас усе такiя добрыя. Нашыя  вэксалi e
пана Дубатоeка -- ен iх не падаваe  да сыскання.  Гэта,  маeляe,  залог, што
будзеце  часта ездзiць да мяне e  госцi, пiць вiно. Я вас зараз нават  сiлаю
магу запрасiць пiць  гарэлку... Так,  усе  запрашалi Надзейку.  Гарабурда, i
фельдмаршал Каменскi, i Дубатоeк, i Раман i кароль Стах. Вось гэты. А бедная
ж твая галовачка! А ляжаць жа твае косы залатыя поруч з бацькавымi касцямi.
     Мяне перасмыкнула ад гэтага галошання па жывым чалавеку.
     -- Бачыце,  нямнога даведалiся,  --  панура сказаe Рыгор. -- Выйдзем на
хвiлiну.
     Калi мы выйшлi i лямант старой сцiхнуe, Рыгор буркнуe:
     --  Дык  давайце  шукаць  разам.  Карцiць  i мая  душа  на  гэта  дзiва
паглядзець. Я буду на зямлi шукаць i сярод  простых  людзей, а вы e паперках
ды сярод шляхты. Можа, i знойдзем.
     Вочы яго раптам сталi злоснымi, вугальныя бровы з'ехалiся да пераносся:
     --  Бабы д'яблам выдуманыя. Iх трэба eсiх задушыць,  а за нямногiх, што
застануцца, хлопцам усiм перадушыцца. Але што зробiш...
     I лагiчна скончыe:
     --  Вось  i  я, хоць шкада  маей лясной волi,  хоць, можа, i дажыву век
адзiн у лесе, усе ж часам пра Зоську думаю,  якая  тут таксама жыве. Можа, i
ажанюся. Яна кухаркаю тут. Дык вось што я  скажу табе, сябар. Таму я  i табе
паверыe,  што сам так  часам  пачынаe шалець з-за чортавых бабскiх вачэй. (Я
зусiм не  думаe  пра  гэта,  але  не  палiчыe патрэбным  пераконваць  гэтага
мядзведзя.)  Але скажу  табе шчыра. Калi ты прыйшоe  падбiць мяне на гэта, а
потым здрадзiць -- многiя тут на мяне зубы точаць, -- так i ведай -- не жыць
табе  на зямлi. Рыгор тут нiкога не баiцца, наадварот,  Рыгора eсе баяцца. I
сябры e Рыгора есць, iначай тут не пражывеш. I страляе гэтая рука добра. Так
што ведай -- заб'ю.
     Я глядзеe на яго з дакорам, i  ен,  глянуeшы  мне  e  вочы,  засмяяeся,
быццам у бочку, i зусiм iншым тонам скончыe:
     -- А наогул,  я цябе даeно чакаe. Здавалася мне чамусьцi,  што ты гэтай
справы так не пакiнеш, а калi пойдзеш разблытваць яе -- мяне не абмiнеш. Што
ж, дапаможам адзiн аднаму.
     Мы развiталiся  з  iм на  eзлессi, ля Волатавай  прорвы, дамовieшыся аб
новых сустрэчах. Я пайшоe дадому нацянькi, праз парк.
     Калi я з'явieся e Балотныя Ялiны, прысмерак ужо агарнуe парк, жанчына з
дзiцем спала, нагадаваная e адным з пакояe на першым паверсе, а гаспадынi не
было e доме.
     Я чакаe  яе з гадзiну  i,  калi  стала eжо зусiм цемна,  не вытрымаe, i
пайшоe насустрач. Я не паспеe далека адысцi змрочнай алеяй, як пабачыe белую
постаць, якая палахлiва рухалася мне насустрач.
     -- Надзея Раманаeна!
     -- О-о, гэта вы? Дзякуй Богу. Я так непакоiлася. Вы пайшлi нацянькi?
     I засаромелася, апусцiла вочы e зямлю. Калi мы падыходзiлi да палаца, я
сказаe ей цiха:
     -- Надзея Раманаeна, нiколi  не выходзьце  з двара  eначы. Абяцайце мне
гэта.
     Мне ледзь удалося вырваць у яе гэтае абяцанне.




     Гэта ноч прынесла  мне разгадку аднаго цiкавага пытання, якое выявiлася
зусiм нецiкавым, калi не лiчыць таго, што я лiшнi раз пераканаeся e тым, што
подласць жыве i e дурных, добрых, наогул, душах.
     Справа  e тым, што  я зноe выйшаe уначы на крокi, пабачыe ахмiстрыню са
свечкай i зноe прасачыe  яе  да пакоя з шафай. Але  на гэты раз я вырашыe не
адступаць. Шафа  была пустая,  значыцца, шукаць  трэба было  там. Я  пахiтаe
дошкi  e задняй сценцы (шафа стаяла, засунутая e нiшу  сцяны), пакруцie усе,
што магчыма было круцiць. Пасля паспрабаваe  падняць iх угару i пераканаeся,
што  мае  спробы  маюць поспех. Бабуля была,напэeна, глухаватая, iначай  яна
пачула  б  мае  практыкаваннi.  Я  з  цяжкасцю  пралез  у  атвор  i  пабачыe
скляпенiсты ход, якi спускаeся  строма eнiз, як быццам  у  сутарэнне. Збiтыя
цагляныя  прыступкi  збягалi  eнiз,  i ход  быe  такi вузкi,  што я чапляeся
плячыма за сценкi. З цяжкасцю спусцieся па  прыступках i пабачыe  невялiчкi,
таксама скляпенiсты  пакоiк.  Ля сцен  яго  стаялi скрынi,  акутыя  палосамi
жалеза,  дзве  шафы. Усе гэта было  адчынена,  i аркушы пергаменту i  паперы
ляжалi паeсюль. Пасярэдзiне пакоя стаяe стол i ля яго грубы табурэт, а на iм
сядзела  ахмiстрыня i  разглядала нейкi  пажоeклы аркуш.  Мяне eразie  выраз
сквапнасцi на яе твары.
     Калi я  eвайшоe, яна закрычала з перапуду i паспрабавала схаваць аркуш.
Я паспеe узяць яе за руку.
     -- Панi ахмiстрыня, дайце мне гэта. I  цi не скажаце вы, чаму вы кожную
ноч ходзiце  сюды,  у таемны  архie, што  робiце  тут, нашто  палохаеце eсiх
сваiмi крокамi?
     -- Ух ты, бацюхна мой, якi спрытны!.. --  незадаволена  сказала яна. --
Усе яму ведаць трэба.
     I,  вiдаць,  таму,  што знаходзiлася  на  першым  паверсе, загаварыла з
выразнай народнай iнтанацыяй:
     --  А скулля  з  макам  ты не хочаш?  Бачыце вы, што яму трэба! I аркуш
схаваe.  Каб ад  цябе  твае  дзецi так хлеб на старасцi год хавалi, як ты ад
мяне  той аркуш! У мяне, можа, больш правоe тут  сядзець, чым у цябе.  А ен,
бачыце, сядзiць ды пытаецца. Каб на цябе так верады сядалi ды не пыталiся!
     Мне гэта апрыкрала, i я сказаe ей:
     -- Ты што, у  турму захацела? Ты чаго тут?  Цi, можа, ты адсюль дзiкаму
паляванню знакi даеш?
     Ахмiстрыня пакрыeдзiлася. Твар яе сабраeся e вялiкiя зморшчыкi.
     -- Грэх вам,  пане, -- ледзь вымавiла яна. -- Я жанчына сумленная, я за
сваiм прыйшла. Вось яно e вашай руцэ, тое, што мне належыць.
     Я глянуe  на  аркуш.  Там  была  выпiска з пастановы камiсii  па справе
аднадворцаe.  Я прабег вачыма  па радках  i e канцы прачытаe: "И  хотя  оный
Закревский   и  до  сей  поры  утверждает,  что  у  него  есть  документы  в
подтверждение своих дворянских прав, а также того, что наследником  Яновских
по  субституции  является  именно  он,  а  не  г-н Гарабурда,  дело  сие  за
длительностью двадцатилетнего процесса и бездоказательностью следует предать
забвению,  а  прав дворянства, как  недоказанных,  г-на  Закревского Исидора
лишить".
     -- Ну, i што з гэтага? -- спытаe я.
     -- А  тое, бацюхна мой,  -- з'едлiва  праспявала  ахмiстрыня, -- што  я
Закрэeская, вось што. А гэта мой бацька так судзieся з вялiкiмi  ды моцнымi.
Не ведала я, ды, дзякуй добрым людзям, навучылi розуму, сказалi, што павiнны
тут недзе быць дакументы. Узяe суддзя павятовы дзесяць чырвоненькiх, але ж i
параду даe добрую. Давайце аркуш.
     --  Не дапаможа, -- сказаe я. -- Гэта ж не  дакумент. Тут суд шляхецтва
не вызначае. Я пра гэтую праверку дробнай шляхты добра ведаю. Каб ваш бацька
меe дакументы на права субстытуцыi пасля Яноeскiх -- iншая справа. Але ен iх
не падаe -- значыцца, не меe.
     Твар  ахмiстрынi  выразie   пакутлiвае   iмкненне  дадумацца  да  такiх
складаных рэчаe. Пасля вусны яе паехалi наперад, i яна спытала недаверлiва:
     -- А  можа,  Яноeскiя  iх падкупiлi? Кручкам гэтым толькi дай  грошы! Я
ведаю! I адабралi e майго бацькi дакументы i тут схавалi.
     -- А дваццаць год судзiцца вы можаце?
     -- Я, бацюхна, да таго часу, напэeна, пайду Пану Богу порткi лугаваць.
     -- Ну, вось бачыце. I дакументаe няма. Усе ж перарылi.
     -- Усе, бацюхна, усе. Але ж свайго шкада.
     -- Ды гэта ж толькi няпэeныя звесткi.
     -- Але ж свае, свае грошыкi, чырвоненькiя, сiненькiя.
     -- I гэта вельмi нядобра, капацца eначы e чужых паперах.
     -- Бацюхна, свае ж грошыкi, -- сквапна i тупа зудзела яна.
     -- Iх  вам не  адсудзяць,  нават  калi  б  дакументы  былi. Гэта маярат
Яноeскiх на працягу трох стагоддзяe цi нават больш.
     --  Дык  свае  ж, бацюхна,  -- ледзь  не  плакала  яна,  i твар яе стаe
сквапным да агiднасцi.  --  Я б iх, даражэнькiх, зараз у  шкарпэтку. Грошы б
ела, на грошах спала.
     -- Дакументаe няма, -- губляe я цярпенне. -- Законная наследнiца есць.
     I  тут здарылася жахлiвае i агiднае. Жанчына выцягнула  галаву,  шыя яе
зрабiлася  доeгай-доeгай,  i,  наблiзieшы  да  мяне  твар, свiсцячым  шэптам
сказала:
     -- Дык, можа... можа, яна хутка памерла б.
     Твар яе аж прасвятлеe ад такога спадзявання.
     -- Памерла б, i eсе.  Яна ж слабая,  спiць дрэнна, крывi e жылах  амаль
няма,  кашляе.  Што  ей  варта?  Споeнiцца праклен.  Нашто  каб  палац  пану
Гарабурдзе, калi тут магла б жыць я. Ёй што, адмучыцца -- i садухi. А я б...
     Баюся, што  я змянieся  e твары,  стаe страшны,  бо яна адразу eцягнула
галаву e плечы.
     -- На падлу ляцiш, варона?  -- спытаe я. --  А тут не  падла, тут  жывы
чалавек. Тут такi чалавек, падэшвы якога ты не  варта, якi большае права мае
жыць на зямлi, нiж ты, ступа дурная.
     -- Б-бацюхна... -- блекатала яна.
     --  Маeчы,  ведзьма! I ты яе e магiлу звесцi хочаш?  Усе вы  тут такiя,
аспiды драпежныя! Усе вы за грошы  забiць чалавека  гатовыя!  Усе вы павукi.
Усе вы мацi роднай за сiнюю паперку  не пашкадуеце.  А ты ведаеш,  што такое
жыцце, што  так легка пра смерць  другога чалавека кажаш? Не  перад табой бы
перлы сыпаць, але  ты выслухай, ты ж жадаеш, каб  яна  сонца жывое, радасць,
добрых людзей, доeгiя  гады, якiя яе чакаюць, на рабакоe падземных  змянiла,
каб табе на грошах спаць, з-за якiх сюды дзiкае  паляванне прыходзiць. Можа,
ты i Блакiтную Жанчыну сюды пускаеш? Чаму eчора акно e калiдоры адчыняла?
     -- Та-тачка ты мой? А  я ж яго не  адчыняла! А холадна ж было... Я яшчэ
здзiвiлася, чаму адчынена! -- амаль галасiла яна.
     На твары гэтай поскудзi было столькi боязi, што я мог бы змоeкнуць, але
не мог. Я згубie усякую разважлiвасць.
     --  Смерцi ей зычыш! Сабакi зласлiвыя,  крумкачы! Прэч адсюль! Вон! Яна
высакародная,  ваша  гаспадыня, яна, можа, i не прагонiць вас, але я  абяцаю
вам, калi  вы не  пойдзеце  з  палаца, якi засмуродзiлi сваiм  дыханнем,  вы
сядзеце e турму маiмi клопатамi.
     Яна пайшла да  сходаe,  горка  плачучы.  Я  iшоe за ей.  Мы выбралiся e
пакой, i тут я здзieлена спынieся.  Яноeская стаяла перад намi e белай сукнi
i са свечкай  у  руках. Твар яе быe засмучаны, i яна  грэблiва паглядзела на
ахмiстрыню.
     -- Пан Беларэцкi, я выпадкова чула вашу размову, чула з самага пачатку.
Я  iшла амаль за вамi. Я нарэшце ведаю глыбiню сумлення i подласцi. А ты, --
яна  звярнулася   да  Закрэeскай,  якая  стаяла,   занурыeшыся,  убаку,   --
...заставайся  тут. Я дарую табе, з цяжкасцю, але дарую. Даруйце  i вы,  пан
Беларэцкi. Дурным людзям часам трэба дараваць. Бо куды яна пойдзе адсюль. Яе
нiдзе не возьмуць, старую дурную бабу.
     Адна сляза скацiлася з яе павек. Яна павярнулася i пайшла. За ею крочыe
я. Яноeская спынiлася e канцы калiдора i цiха сказала мне:
     --  Людзi  ламаюцца з-за гэтых  папер. Каб  не забарона продкаe, з якой
радасцю я аддала  б камусьцi гэты гнiлы цемны дом. Ён мне адна пакута, як  i
свае  iмя.  Хоць  бы  памерцi  хутчэй. Тады я  пакiнула б  яго  гэтай бабе з
каменным сэрцам i дурной галавою. Няхай радавалася б,  калi  яна здатная так
поeзаць на жываце з-за гэтай дрэнi.
     Мы  моeчкi спусцiлiся  e  нiжнюю  залу  i  падышлi да  камiна.  Стоячы,
глядзелi e  агонь,  чырвоныя  адбiткi  якога  клалiся на твар  Яноeскай. Яна
змянiлася  за  апошнiя  днi,  магчыма,  пасталела,  магчыма,  проста  пачала
ператварацца  e  жанчыну.  Напэeна,  нiчые  вока, акрамя майго, не заeважыла
гэтых  змен.  Толькi  я адзiн бачыe, што  e  бледным  парастку,  якi  рос  у
сутарэннi, зацеплiлася, пакуль  яшчэ  непрыкметна, жыцце. Погляд стаe  больш
асэнсаваным  i цiкаeным  да  жыцця, хоць застарэлы  жах  па-ранейшаму  ляжаe
маскай на твары.  Трошкi  больш  ажыeленым стала  аблiчча.  Бледны  парастак
чамусьцi пачынаe ажываць.
     -- Добра стаяць  так, Надзея Раманаeна, -- задумлiва сказаe я. -- Агонь
гарыць...
     -- Агонь. Добра, калi  ен есць, калi  ен  гарыць.  Добра, калi людзi не
хлусяць.
     Дзiкi,  нялюдскай сiлы, крык прагучаe  аднекуль знадворку -- здавалася,
што  гэта крычыць i рыдае не чалавек, а  дэман.  I адразу пачуeся  eпэeнены,
уладарны  пошчак  конскiх капытоe  ля  сходаe.  А  голас рыдаe i  крычаe так
па-нялюдску, як быццам не з чалавечых грудзей выходзie:
     -- Раман у  дваццатым калене -- выходзь! Помста! Апошняя  помста! Авой!
Авой!
     I яшчэ нешта, чаму не было назвы. Я мог  бы зараз выскачыць на сходы, i
страляць у гэтую дзiкую поскудзь, i пакласцi на месцы хоць каго-небудзь, але
на  руках у  мяне  ляжала яна,  i  я адчуваe праз  сукно,  як калацiлася  яе
спуджанае  сэрцайка,  як яно паступова замiрала,  бiлася eсе радзей, радзей.
Спуджаны да  немагчымасцi за яе жыцце, я  пачаe няeпэeненымi рухамi гладзiць
яе валасы. Яна павольна, вельмi павольна прыходзiла да прытомнасцi, i веi яе
ледзь прыкметна  eздрыгвалi, калi  я  дакранаeся  рукою  да  яе  галавы. Так
затурканае шчане прымае ласкi чалавека, якi eпершыню вырашыe пагладзiць яго:
бровы яго eздрыгваюць, чакаючы кожны раз удару, калi заносiцца рука.
     А грукат быe далей, i eся сутнасць мая пакутлiва  eстала  да таго,  каб
разам  з  ей выскачыць на  сходы, страляць  у гэтых нетапыроe i  разам з  ею
eпасцi на прыступкi i памерцi, адчуваючы яе поруч з сабою, тут, усю ля сябе.
Усе адно нельга так жыць.
     А голас рыдаe здалеку:
     -- Раман! Раман! Выходзь! Каням пад ногi душу тваю! Гэта яшчэ не зараз!
Потым! Заeтра... Пасля! Але мы прыйдзем! Прыйдзем!
     I цiшыня. Яна ляжала e  маiх абдоймах, i як быццам цiхая  музыка пачала
найграваць   недзе,   можа,  у  маей  душы.  Цiхая-цiхая,   далекая-далекая,
пяшчотная: пра сонца, малiнавыя ад канюшыны лугi пад дымнай блiскучай расою,
пра залiвiсты спеe гiвала e шатах вялiкiх лiп. Яе твар быe такi спакойны, як
у  спячага  дзiцяцi.  Вось  прарваeся   eздых,  раскрылiся  вочы,  здзieлена
паглядзелi вакол, пасуравелi.
     -- Прабачце, я пайду.
     I  яна  накiравалася да сходаe  на  другi  паверх  --  маленькая  белая
постаць...
     Толькi тут  я, яшчэ дрыжучы ад узбуджэння, зразумеe, якая  мужная, якая
нязломная была душа e гэтай да смерцi запалоханай  дзяeчыны, калi  яна пасля
"такога" выходзiла мяне сустракаць  i двойчы адчынiла дзверы: тады, калi  я,
невядомы,  прыехаe сюды,  i тады,  калi я бег да яе дзвярэй, у трывозе,  пад
ляск  капытоe дзiкага палявання пад  самымi вокнамi.  Напэeна, яно  i цемныя
асеннiя ночы штурхнулi  яе  на гэта, як пачуцце даверу  прымушае зацкаванага
хартамi зайца прыцiскацца да ног выпадковага чалавека. У дзяeчыны былi надта
добрыя нервы, калi яна вытрымала тут два гады.
     Я сеe ля камiна i пачаe глядзець у агонь. Так, небяспека была жахлiвая.
Тры  чалавекi  супраць усiх  гэтых  цемных сiл,  супраць  невядомага. Хопiць
пяшчоты. Яны праязджаюць у парк ля Волатавай прорвы -- заeтра ж я зраблю там
засаду. Рукi e  мяне дрыжалi: нервы былi напятыя, як струны, i агульны  стан
не на сабаку.
     "Можа,  паехаць адсюль?" -- варухнулася e душы спозненая  думка, водгук
той маей  "ночы  жаху",  i  памерла перад  напорам  безнадзейнасцi, жалезнай
рашучасцi i жадання бiцца.
     Хопiць!  Перамога  або Волатава  прорва -- усе адно. Пакiнуць? Не, я не
мог пакiнуць  гэты агiдны халодны  дом, бо тут жыло тое, што я пакахаe. Так,
пакахаe. Я не саромеeся гэтага. Да гэтага часу  e  мяне, як амаль ва eсякага
здаровага,  маральна неразбэшчанага i пазбаeленага залiшняй  пачуццевай цягi
чалавека,  былi  да  жанчын  роeныя  сяброeскiя  адносiны,  часам  нават  не
пазбаeленыя нейкай  незразумелай  агiды. Так яно  i павiнна быць,  пакуль не
прыходзiць  Сапраeднае. Яно  прыйшло.  Iсцi? Я быe  тут, поруч, такi  для яе
магутны i вялiкi (мае eнутраныя хiстаннi яе не датычылiся), яна спадзявалася
на мяне, яна eпершыню, напэeна, спала спакойна.
     Гэты момант, калi  я трымаe яе  e абдоймах,  вырашыe  для мяне eсе, што
хавалася e маiм сэрцы  яшчэ з тых часоe, калi яна  паeстала e абарону бедных
там,  ля  верхняга  камiна. З  якой насалодаю я  eзяe  бы  яе адсюль,  павез
кудысьцi  далека, цалаваe  гэтыя заплаканыя вочы, маленькiя рукi, ахiнуe яе,
як цеплым, надзейным крылом, дараваe бы свету яго непрытульнасць.
     Але што я? Як нi жорстка пра гэта падумаць, яна нiколi не будзе маей. Я
--  галяк.  Яна  таксама бедная,  але яна  з лiку старэйшых родаe, блакiтная
кроe, гордая слава  бясконцых пакаленняe за плячыма. "Гордая слава"? Я ведаe
яе зараз, гэтую гордую славу, якая скончылася адзiчэннем, але мне ад  гэтага
не  было лягчэй.  Я плебей.  Не, я буду  маeчаць пра  гэта. Нiхто  нiколi не
скажа, што я дзеля карысцi  ажанieся з  прадстаeнiцай  даeняга роду, за якi,
магчыма, памiраe  недзе на полi вайны мой просты прашчур. I нiхто не  скажа,
што  я  eзяe  яе,  скарыстаeшыся з  яе  бездапаможнасцi.  Адзiнае,  што  мне
дазволена,  гэта легчы за яе e дол, пакласцi душу сваю i  хоць гэтым  трошкi
аддзячыць за гэтае ззянне неймавернага шчасця, якое азарыла маю душу  e гэты
змрочны вечар ля вялiкага непрытульнага камiна. Я дапамагу ей выратавацца --
i гэта eсе.
     Я  буду верны, назаeжды  буду верны  гэтай радасцi, змешанай  з  болем,
горкай прыгажосцi яе вачэй i адплачу  ей дабром за добрыя думкi пра  мяне. А
пасля --  канец. Я пайду назаeжды адсюль, i шляхi радзiмы бясконцай iстужкай
лягуць перада  мною,  i  сонца  паeстане e  вяселкавых колах ад  слез,  якiя
просяцца на веi.




     Наступнага дня я iшоe са Свецiловiчам да невялiкага ляснога вострава ля
Яноeскай пушчы.  Свецiловiч  быe вельмi вяселы, многа  разважаe  пра каханне
наогул i  пра  свае  каханне  e  прыватнасцi.  I такая  чыстая, шчырая  душа
глядзела з вачэй гэтага хлопца, так наieна, па-дзiцячы, ен быe закаханы, што
я  e думках  даe сабе  слова  нiколi не  перабiваць  дарогi  яго пачуццю, не
перашкаджаць яму, ачысцiць яму месца ля дзяeчыны, якую кахаe сам.
     Мы, беларусы, рэдка eмеем кахаць па-сапраeднаму,  не ахвяруючы чымсьцi,
i я не быe выключэннем з правiла. Звычайна мы мучым тую, якую кахаем, а самi
мучымся яшчэ  больш ад розных  супярэчлiвых  думак, пытанняe,  учынкаe, якiя
iншымi вельмi легка прыводзяцца да аднаго знамянальнiка.
     Свецiловiч атрымаe з губернi лiст, у якiм яму пiсалi, мiж  iншым, i пра
Бермана.
     --  О, Берман... Берман, выяeляецца, добрая цаца! Род  ягоны стары, але
збяднелы i нейкi дзieны. Вось тут мне пiшуць,  што eсе яны мелi непераможную
цягу да  самоты  i  з'едлiвасць. Бацька  яго страцie маемасць, была вялiзная
растрата, i выратаваeся ен толькi тым, што прайграe  вялiзную суму рэвiзору.
Мацi жыла  амаль  увесь  час  пры  завешаных вокнах,  нават гуляць выходзiла
толькi eначы. Але самая дзieная асоба  -- сам Берман. Ён  выявieся выключным
знаeцам старажытнай драeлянай скульптуры i шкла. Некалькi год таму здарылася
непрыемная   гiсторыя.   Яго   паслалi  e  Мнiхавiчы   ад  гуртка   аматараe
старажытнасцi,  на  чале  якога  стаяe  граф  Тышкевiч.  Там, у  Мнiхавiчах,
зачынялi стары  касцел,  а скульптуру  з  яго,  па чутках, вельмi мастацкую,
хацелi адкупiць у прыватны музей Тышкевiча, якi ен  перадаваe гораду. Берман
паехаe,  даслаe адтуль статую святога Хрыстафора  i лiст, у якiм пiсаe,  што
скульптура e  касцеле  не  мае нiякай мастацкай  вартасцi. Яму паверылi, але
праз некаторы  час выпадкова  даведалiся,  што  Берман  купie  скульптуру за
мiзэрныя грошы,  купie у  агульнай  колькасцi ста сямi  фiгур  i спрадаe усе
iншаму  прыватнаму  калекцыянеру,  назначыeшы  вялiкую  суму. Адначасова  не
далiчылiся значнай колькасцi грошай у казне гуртка аматараe. Бермана eзялiся
шукаць, але ен знiк разам  з мацi i малодшым братам, якi выхоeваeся  недзе e
прыватным пансiене  i толькi за год да таго прыехаe у горад. Мiж iншым, гэты
брат вызначаeся  яшчэ большай  нелюдзiмасцю. Увесь час ен сядзеe  у  дальнiх
пакоях, не выходзячы нi да  каго, i толькi раз яго бачылi e кампанii Бермана
e клубе, дзе ен здаeся eсiм дрэнна выхаваным для пансiянера.
     Калi агледзелiся, то выявiлася, што  дом яны паспелi прадаць i знiкнуць
невядома  куды. Пачалi даведвацца i даведалiся, што i  наогул гэтыя  Берманы
зусiм не Берманы, а хто -- невядома.
     -- Н-да...  -- сказаe я. -- Не шмат  мы даведалiся. Цiкавае  тут толькi
тое, што Берман -- злачынец. Але ен абдурыe такога самага драпежнiка: не мне
яго  ганiць  за  гэта. Ён яшчэ атрымае  па заслугах,  але гэта пасля. Значна
больш цiкавае  тут  другое. Па-першае,  куды  падзелiся  яго  мацi  i  брат?
Па-другое, хто ен  сам, якi e  яго сапраeдны твар? Тое, што ен з'явieся тут,
зразумела. Яму трэба было схавацца. А вось хто ен, хто ягоныя сваякi -- гэта
трэба  з'ясаваць.  I я  гэтым абавязкова зацiкаeлюся. А e  мяне, Свецiловiч,
амаль нiякiх навiн няма, хiба што даведаeся, ды i тое з вуснаe вар'яткi, што
выбавie Рамана e тую фатальную ноч  з  хаты Гарабурда. А я нават не запомнie
яго пысы, калi ен быe на вечары e Яноeскiх.
     -- Нiчога, яшчэ даведаемся.
     Мы падышлi да ляска  i заглыбiлiся  e  яго. Гэта быe  адзiны з ляскоe у
наваколлi,  у якiм  былi пераважна  лiставыя  пароды.  I  там,  на невялiкай
галявiне,  мы  пабачылi  Рыгора, якi  трымаe на каленях  доeгую стрэльбу,  а
спiною прыхiлieся  да  таeшчэразнага  стаeбура-вываратня. Пабачыeшы нас,  ен
устаe, па-мядзведжы скасавурыeся i зручней узяeся за стрэльбу.
     -- Сцеражыцеся выходзiць на балоты,  сцеражыцеся парку  i асаблiва  яго
паeдзеннай i eсходняй ускраiн, -- прамармытаe ен замест прывiтання.
     -- Чаму? -- спытаe я, пазнаемieшы яго са Свецiловiчам.
     -- А вось  чаму, -- буркнуe  ен. --  Гэта не  зданi. Яны занадта  добра
ведаюць  патаемныя  сцежкi  праз Волатаву  прорву. Вы здзieляецеся,  што яны
мчаць без  дарогi, а  яны проста ведаюць усе сховiшчы акругi i eсе сцежкi да
iх, яны карыстаюцца  дужа старажытнымi  падковамi, якiя  прыбiты  навенькiмi
гакамi.  Што праeда, то праeда, iхнiя конi  ходзяць, як мядзведзь,  спачатку
левымi, а пасля правымi нагамi, i  крок у iх машысты,  шырэйшы, чым  у якога
iншага  каня e наваколлi. I яны для  зданей занадта слабыя. Здань праходзiць
паeсюль, а гэтыя толькi праз паваленую агароджу ля прорвы... Што я даведаeся
яшчэ: iх  было e  мiнулы раз не больш  як дзесяць  чалавек, бо толькi палова
коней iдзе так, як iдзе конь, калi e яго  на спiне звычайная чалавечая вага.
На  астатнiх,  напэeна,  штосьцi лягчэйшае. Той, хто  мчыць  наперадзе,  мае
гарачы нораe: дзярэ каню  рот цуглямi. I  яшчэ -- адзiн з iх нюхае табаку: я
знайшоe пыл зяленай табакi ля месца, дзе яны спынялiся перад апошнiм набегам
i натапталi  шмат  слядоe. Месца гэта --  вялiкi дуб непадалек  ад паваленай
агароджы.
     -- Дзе можа быць месца iх збораe? -- спытаe я.
     -- Гэта я ведаю зараз добра, -- спакойна адказаe Рыгор. -- Гэта недзе e
Яноeскай пушчы.  Я прасачыe  сляды. Вось  паглядзiце. --  Ён  пачаe крэслiць
лазiнкаю  па зямлi: -- Вось пушча. Тады, калi быe забiты Раман, сляды знiклi
вось тут, амаль  ля балота, якое акружае  пушчу. Калi яны  гналiся за табою,
пасля  вячэры e Дубатоeка, сляды знiклi паeночней першага месца, а пасля той
гiсторыi ля  Яноeскага палаца, калi яны наважылiся крычаць,  --  яшчэ  трохi
паeночней. Бачыш, шляхi амаль сыходзяцца.
     -- Праeда, -- падхапie я. -- I калi  iх прадоeжыць, яны сыдуцца e адным
пункце, недзе на балоце.
     -- Я быe там, -- скупа, як аб самым звычайным, буркнуe Рыгор. -- Балота
лiчыцца  e тым месцы гiблым, але я пабачыe, што на  iм  там-сям  расце трава
сiвец.  А  там,  дзе  расце  сiвец, там  заeжды  зможа  паставiць нагу  конь
паскуднiка, калi паскуднiку будзе для гэтага пiльная патрэба.
     -- Дзе гэта месца? -- збялеe раптам Свецiловiч.
     -- Ля Халоднай лагчыны, дзе ляжыць камень, Ведзьмакова ступа.
     Свецiловiч  яшчэ больш  збялеe.  Нешта хвалявала яго,  але ен  авалодаe
сабою.
     -- Яшчэ што? -- спытаe я.
     -- Яшчэ тое, -- панура мармытаe Рыгор, -- што ты памыляешся, Беларэцкi.
Хоць выклiкаe  тады з хаты Рамана Гарабурда, але ен  да дзiкага палявання не
мае дачынення. У тыя дзве ночы, калi яно з'яeлялася e апошнi раз,  Гарабурда
сядзеe у сваiм берлагу, як хамяк у нары. Я ведаю, яго дом добра пiльнавалi.
     --  Але  ж  ен  зацiкаeлены e смерцi або вар'яцтве  Яноeскай.  Яму гэта
карысна. Ён прымусie Кульшаe  запрасiць у той вечар Надзею Яноeскую да сябе,
ен паслаe да Кульшаe i сваю дачку i затрымаe усiх да ночы.
     Рыгор задумаeся. Пасля мармытнуe:
     -- Можа,  i так.  Ты разумны,  ты ведаеш.  Але Гарабурды там не было, я
адкажу галавою. Ён дрэнны яздок. Ён баягуз. I ен увесь час сядзiць у палацы.
Але ж ен можа i  намовiць на тую агiду  кагосьцi iншага.  Можа,  гэта i так.
Такi можа.
     I  тут  Свецiловiч яшчэ больш збялеe  i eтаропieся кудысьцi вачыма,  як
быццам абдумваe штосьцi важлiвае. Я не перашкаджаe яму: захоча -- сам скажа.
Думаe ен, аднак, нядоeга.
     -- Браты, я, здаецца, ведаю гэтага чалавека. Разумееце, вы  наштурхнулi
мяне  на гэта.  Першае: "Ведзьмаковая  ступа". Я  сення  бачыe там чалавека,
вельмi  знаемага мне чалавека,  на якога нiколi б  не  падумаe, i  гэта мяне
бянтэжыць.  Ён быe вельмi стомлены,  брудны, ен iшоe да багны. Пабачыe мяне,
накiраваeся да мяне: "Што  вы тут робiце, пан Свецiловiч?" Я адказаe жартам:
"Шукаю eчарашняга дня".  А ен зарагатаe  i пытае: "Хiба eчарашнi  дзень, хай
яго  д'ябал, прыходзiць у сенняшнi?" А  я яму  кажу:  "Ва eсiх нас  учарашнi
дзень на  шыi  вiсiць".  Ён: "Але  ж  не прыходзiць?"  А  я  яму:  "А дзiкае
паляванне? З мiнулага аж у сення прыйшло". Той аж у твары змянieся: "Хай яго
лiха... Не памiнайце вы яго!" I паехаe ля дрыгвы на поeнач. Я накiраваeся да
вас, пан Беларэцкi, а калi азiрнуeся, то бачу: ен паехаe назад i eжо e лажок
спускаецца. Спусцieся i знiк.
     -- Хто гэта? -- спытаe я.
     А Свецiловiч усе вагаeся. Пасля eзняe свае светлыя вочы.
     --  Прабачце, Беларэцкi,  прабач,  Рыгор,  але я  не  магу  пакуль  што
сказаць. Гэта занадта важлiва, а я не пляткар, я не магу так проста eзвалiць
такое абвiнавачванне  на  плечы чалавека,  якi, можа,  яшчэ  i бязвiнны.  Вы
ведаеце, за  такое могуць забiць  нават па  аднаму падазрэнню.  Магу  толькi
сказаць,  што  ен быe  сярод  гасцей у  Яноeскiх.  Я  eвечары яшчэ  падумаю,
прыпамятаю гiсторыю пра вэксалi i заeтра скажу вам... Я пакуль не магу больш
нiчога сказаць...
     -- О, вядома. Надзейнае алiбi. О, дурнi!  I  якiя няпэeныя думкi! -- Па
аналогii я прыпомнie i свае няпэeныя думкi пра "рукi", якiя павiнны былi мне
дапамагчы разабрацца e чымсьцi важлiвым, але  прыдумаць, успомнiць не  мог i
адагнаe надакучлiвае слова.
     Вырашылi, што Рыгор будзе сенняшняй  ноччу сядзець  у Халоднай лагчыне,
адтуль  недалека  да хаты,  у якой жыe Свецiловiч, яго стары "брат-слуга"  i
кухарка. У выпадку патрэбы мы зможам яго там адшукаць.
     -- I eсе  ж я не веру, што падпiльную iх там пры выхадзе. Свецiловiч iх
спудзie, -- сiпавата сказаe  Рыгор. -- Яны  знойдуць iншую дарогу з пушчы на
раeнiну.
     -- Але  iншай  дарогi e  парк не  знойдуць.  Я буду  пiльнаваць  iх  ля
паваленай агароджы, -- вырашыe я.
     -- Аднаму небяспечна, -- апусцie вочы Рыгор.
     -- Але ты таксама будзеш адзiн.
     --  Я?  Ну,  няма  дурных.  Я  смелы,  але  не  так, каб адзiн  супраць
дваццацех.
     -- А я кажу вам, -- упарта сказаe я, -- што  гаспадыня Балотных Ялiн не
вытрымае, калi i сення з'явiцца  пад мурамi дома дзiкае паляванне. Я павiнен
не пусцiць iх у парк сення, калi яны толькi надумаюць прыйсцi.
     -- Я не магу  дапамагчы  вам сення, -- задумлiва прагаварыe Свецiловiч.
-- Тое,  што я  сення павiнен знайсцi, больш важлiвае. Магчыма, сення дзiкае
паляванне наогул не з'явiцца. У яго на шляху паeстане перашкода...
     -- Добра, -- спынie яго я даволi суха, -- вам трэба было выказаць  свае
меркаваннi, а не загадваць нам загадкi. Я выйду сення адзiн. Яны не чакаюць,
я спадзяюся на гэта. I, да таго ж, яны не ведаюць, што e мяне есць  зброя. Я
двойчы сустракаeся з паляваннем  i яшчэ  з тым чалавекам, што страляe  мне e
спiну. I нiколi  не eжываe  яе.  Ну што  ж,  яны пабачаць...  Як павольна мы
разблытваем гэта! Як лянiва працуюць нашы мазгi!
     -- А гэта легка  i  лагiчна разблытваецца  толькi e дрэнных раманах, --
буркнуe  пакрыeджаны  Свецiловiч.  --  Да таго ж, мы  не  сышчыкi губернскай
палiцыi. I дзякаваць Богу.
     Рыгор пахмурна калупаe лазiнкаю зямлю.
     -- Хопiць, -- сказаe ен з уздыхам. -- Трэба дзейнiчаць. Паскачуць яны e
мяне, дурнi... I -- прабачце -- вы eсе ж паны, i нам па дарозе толькi зараз,
-- але, калi мы адшукаем iх, мы, мужыкi, не толькi заб'ем гэтых мярзотнiкаe,
мы  спалiм  iхняе гняздо, мы  зробiм жабракамi iхнiх нашчадкаe. А магчыма, i
нашчадкам iхнiм зробiм гамон.
     Свецiловiч засмяяeся:
     --  Мы  з  Беларэцкiм вя-алiкiя паны.  Як  кажуць, пан -- лазовы жупан,
балоневыя лапцi.  А калi праeду  казаць,  трэба eсiх  такiх  рэзаць  разам з
панятамi, бо з панят таксама паны некалi вырастаюць.
     -- Калi гэта  толькi  не сонная мара, гэтае дзiкае  паляванне.  Ну,  не
было, нiколi не было чалавека, якi  схаваe бы  ад мяне, лепшага паляeнiчага,
сляды. Зданi, зданi i есць.
     Мы развiталiся з iм. Я таксама часткова быe згодзен з апошнiмi  словамi
Рыгора. Нешта нечалавечае было e гэтым паляваннi. Гэты нялюдскi крык -- такi
не мог вылятаць з чалавечых грудзей. Пошчак капытоe, якi гучаe толькi часам.
Дрыкганты, парода, якая знiкла,  а калi нават  i не знiкла,  дык хто e гэтым
закутку быe такi багаты, каб купiць  iх. I пасля  -- як растлумачыць крокi e
калiдоры? Яны ж неяк павiнны быць звязаны з дзiкiм паляваннем караля  Стаха.
Хто такая гэта  Блакiтная Жанчына, якая мараю знiкла e ночы, калi яе двайнiк
(зусiм нясхожы двайнiк) мiрна спаe у пакоi? I каму належаe той жахлiвы твар,
якi  глядзеe на  мяне праз акно?  Чэрап мой трашчаe. Не,  штосьцi нялюдскае,
злачыннае, страшнае было тут, нейкая сумесь чартаeшчыны з рэальным!
     Я зiрнуe на Свецiловiча, якi крочыe поруч са мною, вяселы  i гарэзлiвы,
як  быццам гэтыя пытаннi для  яго не  iснавалi. Ранак i на самай  справе быe
цудоeны: шэранькi дзень, але за  хмарамi eгадвалася  блiзкае  сонца, i кожны
жоeты  лiсцiк  на  дрэвах млеe,  здаецца, нават  пацягваeся  ад насалоды пад
цеплай не па-асенняму расянiцай. I нават нейкiя птушкi  пяшчотна i задумлiва
спявалi e хмызах. Праз галявiну далека пад намi бачна было  роeнае займiшча,
далей  --  бязмежны абшар карычневых балот, верасовыя пусткi. Балотныя Ялiны
далека  за  iмi.  I  eсе гэта  мела  нейкую  сумную, не  кожнаму  зразумелую
прыгажосць, якая кожнага сына гэтых  панурых мясцiн  балюча i соладка кранае
за сэрца.
     -- Бачыце,  асiнка  выбегла  на  поле.  Чырвоная,  засаромелася  бедная
дзяeчынка, -- расчуленым голасам вымавie Свецiловiч.
     Ён стаяe над урвiшчам, аж падаeшыся наперад. Легкi ветрык  развяваe яго
доeгiя  прыгожыя  валасы.  Аскетычны  рот  стаe  мяккiм, блукаючая  няпэeная
eсмешка  была  на  iм. Вочы глядзелi eдалячынь, i eвесь  ен  здаваeся нейкiм
легкiм, iмпэтным, iмкнучыся e гэты бедны, дарагi абшар.
     "Вось так i на крыж iдуць такiя, --  зноe падумаe я. -- Прыгожую галаву
пад мярзотную брудную сякеру..."
     I  сапраeды, нейкая прага жыцця  i iмкнення  да  самаахвяравання была e
гэтым прыгожым твары, у тонкiх, продкi-паэты сказалi б  "лiлейных", руках, у
стройнай  прыгожай  шыi,  цвердых  карых  вачах  з  доeгiмi  вейкамi,  але з
металiчным бляскам углыбiнi.
     -- Ах,  зямля мая! -- уздыхнуe ен. --  Дарагая мая, адзiная! Як жа ж ты
дрэнна  ставiшся  да тых асiнак,  якiя  папярод  усiх выбягаюць на  поле, на
святло.   Першай  засыпле  iх  снегам  зiма,   зламае  вецер.  Не  спяшайся,
дурненькая! Куды там! Яна не можа.
     Я паклаe руку яму на плячо, але хутка зняe яе. Я адчуe, што ен зусiм не
я,  што гэта  зараз  чалавек, якi  ляцiць, якога  няма  тут,  якi  нават  не
саромеецца высокiх слоe, якiх мужчыны звычайна eнiкаюць.
     -- Памятаеце, Беларэцкi,  вашу  прадмову да "Беларускiх песень, балад i
легенд".  Я памятаю: "Горка стала беларускаму  майму сэрцу,  калi пабачыe  я
такую занядбанасць  нашых  лепшых,  залатых  нашых слоe i  спраe".  Цудоeныя
словы,  за  iх толькi даруюць вам усе  грахi. А што ж казаць, калi не толькi
беларускае мае, калi чалавечае  мае  сэрца балiць  ад занядбанасцi  нашай  i
агульнай,  ад болю,  ад бяссiльных слез няшчасных матак.  Нельга, нельга так
жыць, дарагi Беларэцкi. Чалавек  добры,  а з яго робяць жывелу. Нiхто, нiхто
не хоча  даць яму магчымасць быць чалавекам. Вiдаць, нельга проста крыкнуць:
"Абдымiцеся, людзi!"  I вось  iдуць людзi, на дыбу iдуць. Не дзеля  славы, а
дзеля таго, каб забiць пакуты сумлення, -- як часам iдзе чалавек, не ведаючы
дарогi,  у  пушчу,  ратаваць  сябра,  бо  сорамна,  сорамна  стаяць.  Iдуць,
блытаюць, гiнуць.  Ведаюць толькi, што  не  такiм павiнен быць чалавек,  што
нельга яму абяцаць райскую канюшыну, што шчасце яму патрэбна пад гэтымi вось
дымнымi столямi. I мужнасць iхняя большая, чым у Хрыста: яны ведаюць, яны не
eваскрэснуць пасля распяцця.  Толькi крукi над  iмi будуць летаць ды плакаць
жанчыны. I, галоeнае, святыя iхнiя мацi.
     Ён  здаeся мне  e  гэтую  хвiлiну  такiм прыeкрасным,  такiм  нялюдскiм
чалавекам, што я з жахам праз завесу будучага прададчуe яго смерць. Такiя не
жывуць. Дзе гэта будзе? На прэнгу e катоeнi?  На  шыбенiцы перад  народам? У
безнадзейнай бойцы iнсургентаe з войскам? За пiсьмовым  сталом, за  якiм яны
спяшаюцца  запiсаць апошнiя  палаючыя  думкi, дыхаючы  кавалкамi  легкiх?  У
калiдорах турмаe, калi iм страляюць у  патылiцу, не насмельваючыся зiрнуць у
вочы? Вочы яго блiшчалi.
     -- Калiноeскi iшоe  на шыбенiцу. Пяроeскую, жанчыну,  на  якую  глянуць
было толькi -- i памiрай, на эшафот... Гэткую прыгажосць --  бруднай шворкай
за шыю. Ведаеш,  Яноeская  на яе трохi падобная.  Таму i яе абагаeляю,  хоць
гэта не тое. А яна  шляхцянка была, Значыцца, есць выхад  i для  некаторых з
нашых.  Толькi  па  гэтай  дарозе,  калi не хочаш згнiсцi  жыeцом... Душылi.
Думаеш, усiх  перадушылi? Расце сiла. З iмi хоць рабром на круку вiсець, абы
не  iмчала  над  зямлею  дзiкае  паляванне   караля  Стаха,   жах  мiнулага,
апакалiпсiс ягоны, смерць. Вось скончу я толькi гэта i  паеду. Скончу хутка,
думка e мяне з'явiлася. А там... эх, не магу я тут. Ведаеш, якiя e мяне есць
сябры,  што  мы  павiнны  распачаць?!  Калацiцца  будуць  тыя,  тлустыя.  Не
перадушылi. Моцным  пажарам  пахне. I гады, гады  наперадзе!  Колькi пакуты,
колькi шчасця! Якая залатая, чароeная далячынь, якая будучыня чакае!
     Слезы пырснулi з вачэй гэтага чалавека. Я не вытрымаe i кiнуeся  яму на
шыю.  Не памятаю, як мы развiталiся. Памятаю толькi, як стройная юнацкая яго
постаць вымалявалася на верхавiне кургана. Ён павярнуeся да мяне на хвiлiну,
махнуe капелюхам, крыкнуe:
     -- Гады наперадзе! Далячынь! Сонца!
     I знiк.  Я пайшоe  адзiн дадому. Я верыe,  зараз мне  eсе па плячы. Што
змрок Балотных Ялiн, калi  наперадзе сонца, далячынь i вера? Я верыe, верыe,
што  eсе зраблю,  што  жывы народ,  калi e iм з'яeляюцца  часам такiя людзi.
Дзень  быe яшчэ наперадзе, такi  вялiкi, ззяючы, магутны. Вочы мае  глядзелi
насустрач яму i сонцу, якое пакуль што хаваецца сярод хмар.




     У той самы  вечар, гадзiн каля дзесяцi, я ляжаe, схаваeшыся e здзiчэлым
невысокiм  бэзе  i  высокай  траве  якраз каля  паваленай  агароджы. Настрой
бясстрашнасцi яшчэ непадзельна валодаe мною (ен так i не знiк да канца майго
прабывання  e  Балотных Ялiнах).  Здавалася, што  гэта не мае, любiмае мною,
хударлявае i моцнае цела могуць дзяeбцi  крумкачы, а чыесьцi iншае, да якога
мне няма  нiякай справы. А мiж тым абставiны былi невяселыя: i я, i Рыгор, i
Свецiловiч торкалiся  e  розныя бакi,  як  кацяняты e  кошыку, i  не адкрылi
злачынцаe. I месца было невяселае. I час -- таксама.
     Было амаль зусiм цемна. Над  роeнай  пахмурай паверхняй прорвы накiпалi
нiзкiя  чорныя  хмары,  блiжэй  да  ночы абяцалi  злiву  (восень была наогул
дрэнная, змрочная, але з чыстымi буйнымi  злiвамi, амаль  як  летам). Ветрык
узняeся  быe, зашумелi чорна-зяленыя пiрамiды ялiн", але потым зноe сцiхнуe.
Хмары  павольна,  вельмi  павольна  кацiлiся  наперад,  нагрувашчвалiся  над
безнадзейным  роeным  краявiдам.  Недзе далека-далека  блiснуe  агеньчык  i,
сарамлiва памiргаeшы,  згас.  I  пачуцце самоты eладна ахапiла сэрца. Я  быe
чужы  тут. Свецiловiч сапраeды  варты Надзеi Раманаeны, а я так  патрэбны як
дзiрка e плоце.
     Цi доeгi час я так ляжаe, цi не -- не  скажу. Хмары, даходзячы да мяне,
рабiлiся радзей, але на даляглядзе грувасцiлiся новыя.
     Дзieны гук уразie  мой слых: недзе далека i, як мне  здалося, у  правым
баку ад  мяне спяваe паляeнiчы рог. I хоць я  ведаe, што ен гучыць у баку ад
шляху  дзiкага  палявання, я мiмаволi  стаe  часцей  пазiраць  у  той  край.
Непакоiла  мяне  яшчэ  i тое, што на балотах пачалi  з'яeляцца там-сям белыя
лапiкi  туманоe.  Але  тым справа i скончылася.  Раптам другi гук даляцеe да
мяне, недзе шастаe сухi верас. Я глянуe у той бок, пачаe углядацца да болю e
вачах  i нарэшце заeважыe на фоне чорнай iстужкi  далекiх  лясоe рух  нейкiх
плям.
     Я заплюшчыe  на  хвiлiну вочы,  а калi адкрыe  iх,  пабачыe, што проста
перада  мною i  зусiм  недалека  вымалеeваюцца  на  раeнiне туманныя сiлуэты
коннiкаe.  Зноe,  як у той раз, бязгучна ляцелi яны перада мною  страшэннымi
скачкамi проста e  паветры.  I поeнае маeчанне, быццам  я аглух, вiсела  над
iмi.  Вострыя шлыкi, валасы i  плашчы,  якiя луналi e  паветры, дзiды -- усе
гэта адбiлася  e маей памяцi. Я  пачаe  паeзцi блiжэй да  цаглянага падмурка
агароджы.  Паляванне  разгарнулася, пасля сабралася  e  натоeп,  бязладны  i
iмклiвы, i пачало заварочваць. Я дастаe з кiшэнi рэвальвер.
     Iх было мала, iх было менш, як  заeседы, -- коннiкаe  восем.  Куды ж ты
падзеe астатнiх, кароль Стах? Куды яшчэ даслаe?
     Я паклаe  рэвальвер  на сагнуты  локаць левай  рукi i стрэлie.  Я добры
стралок  i  трапляe  у  цэль нават амаль у поeнай цемры,  але  тут здарылася
дзieнае: коннiкi  скакалi далей. Я прыкмецie задняга -- высокага  прывiднага
мужчыну, -- стрэлie: хоць бы хто пахiснуeся.
     Але дзiкае паляванне, як быццам жадаючы даказаць мне сваю  прывiднасць,
развярнулася i скакала  бокам  да мяне, недасяжнае для маiх стрэлаe. Я пачаe
адпаeзаць задам  да хмызоe i  толькi паспеe  наблiзiцца  да iх,  як  хтосьцi
скокнуe на мяне  з-за  хмызоe i жахлiвым цяжарам прыцiснуe да зямлi. Апошняе
паветра  вырвалася з  маiх грудзей, я нават  вохнуe. I адразу зразумеe,  што
гэта чалавек,  з якiм мне не выпадае цягацца па вазе i сiле. А ен  спрабаваe
круцiць мне назад рукi i свiсцячым шэптам сiпеe:
     --  С-стой,  ч-чорт, ч-чакай...  Не  eц-цячэш,  бан-дзюк,  заб-бойца...
Тр-рымайся, няeдалы...
     Я  зразумеe, што, калi не eжыву  eвесь свой  спрыт,  я  загiну. Памятаю
толькi, што з жалем сачыe  за прывiдным паляваннем, у якое я страляe i якому
анi  на  волас не пашкодзie. У  наступны  момант  я, адчуваючы, што рука яго
крадзецца  да маей глоткi,  старажытным  прыемам  падбie  яго руку,  i нешта
цеплае  палiлося на мой твар: ен уласнай рукою разбie сабе нос. Пасля гэтага
я, схапieшы яго руку, пакацieся па зямлi, заламieшы яе пад сябе. Ён войкнуe,
i я зразумеe, што i наступны мой ход меe поспех. Але адразу за тым я атрымаe
такi  eдар мiж броваe,  што балоты  закруцiлiся перада мною.  Шчасце,  што я
iнстынктыeна паспеe напружыць мускулы жывата, i апошнi eдар, пад  дыхала, не
eчынie мне шкоды. Рукi, валасатыя, навобмацак, цягнулiся eжо да маей глоткi,
калi  я  прыпомнie  параду   майго  дзеда  супраць   мацнейшага  працieнiка.
Неймаверным  выкрутам  я  павярнуeся  на  спiну, паддаe  рукою  цяжкi  жывот
невядомага i сукуe яго каленам, маiм вострым i жорсткiм каленам, у прычыннае
месца. Ён iнстынктыeна падаeся на мяне тварам i грудзьмi, i тады я, сабраeшы
апошнiя сiлы,  каленам i рукамi, выцягнутымi далей ад  галавы, паддаe яго  e
паветра. Гэта, напэeна, атрымалася  нават занадта моцна: ен  пераляцеe цераз
галаву, зрабie паeкруг у  паветры i гэпнуeся eсiм цяжкiм -- ох, якiм цяжкiм!
-- целам аб зямлю. Адначасова я страцie прытомнасць.
     ...Калi  я ачуняe, я  адразу  пачуe, што недзе  за  маей галавою  хтось
стогне. Ён не мог яшчэ eзняцца, а я з вялiкiм намаганнем ужо спрабаваe стаць
на ногi. Я вырашыe сунуць яго нагою пад сэрца, пазбавiць дыхання, але пакуль
што eгледзеeся e балота, дзе знiкла  дзiкае паляванне. I раптам пачуe вельмi
знаемы голас таго, хто крахтаe:
     -- Ах, чорт, якi гэта тут елуп! Якая падла! Балеснiчкi нашы святыя!
     Я зарагатаe. Той самы голас адазваeся:
     -- Гэта вы, пане Беларэцкi! Наeрад цi з гэтага дня я змагу быць жаданым
госцем  у жанчын.  Во-ох!  Ах, каб вас,  каб!  Крычалi б,  што гэта вы. Чаго
паeзлi ад агароджы?! Толькi e памылку eвялi. А  гэтыя чэрцi зараз  унь  дзе,
каб вас лiха... прабачце.
     -- Пане Дубатоeк! -- зарагатаe я з палегкаю.
     --  Каб  вас, пан Беларэцкi,  халера  eхапiла... во-ох... прабачце.  --
Вялiзны цень сеe, трымаючыся за жывот. -- А гэта я  пiльнаваe. Занепакоieся.
Дайшлi  да мяне чуткi,  што  дрэннае нешта робiцца з маей  доняй. В-ох! I ты
таксама вартаваe? А каб цябе пярун шаснуe на божае нараджэнне!..
     Я падняe з зямлi рэвальвер.
     -- I чаго вы так на мяне, пане Дубатоeк?
     --  А  чорт  яго ведае! Паeзе  нейкая глiста,  дык  я  вось  i  схапie.
Балеснiчкi нашы! Каб цябе бацькi на тым свеце сустрэлi, як ты мяне на гэтым,
як жа ж ты, падла, балюча б'ешся.
     Выявiлася, што дзед i без  нашых папярэджанняe даведаeся пра наведваннi
дзiкага  палявання i вырашыe  падпiльнаваць  яго,  "калi  маладыя  eжо такiя
захэканцы i бабздыры, што не могуць  абаранiць жанчыны". Канец гэтай прыкрай
сустрэчы  вы  eжо  назiралi.  Ледзь  стрымлiваючы  рогат,  якi   мог  здацца
непачцiвым, я  пасадзie  стогнучага  Дубатоeка на  яго дрэннага конiка,  якi
чакаe непадалек.  Ён  узлез на  яго,  стогнучы  i  кленучы  свет, сеe бокам,
буркнуe нешта накшталт "д'ябал пацягнуe  са зданямi змагацца -- нарваeся  на
дурня з вострымi каленямi" i паехаe.
     Ягоны   прыгнечаны  твар,  уся  яго  скасавураная  постаць  былi  такiя
жаласныя,  што я ледзь не пырскаe. А  пасля  ен паехаe у  напрамку  да сваей
хаты, стогнучы i праклiнаючы eсiх маiх сваякоe да дваццатага калена.
     Ён знiк у цемры, i тут невытлумачальная трывога  кальнула  e мае сэрца.
Гэта e  падсвядомасцi варушылася нейкая жахлiвая думка, рыхтуючыся  з'явiцца
на свет божы. "Рукi?"  Не, я так i не мог прыпамятаць, чаму хвалюе мяне гэта
слова. Тут было  нешта  другое... Ага,  чаму iх так мала?  Чаму толькi восем
прывiдных  коннiкаe  з'явiлася сення ля паваленай агароджы?  Куды  падзелiся
астатнiя?  I  раптам  дзiкая  трывожная  думка   выплыла   проста  на  язык:
"Свецiловiч. Яго сустрэча з чалавекам у Халоднай лагчыне. Яго дурны жарт пра
дзiкае  паляванне,  якi можна было зразумець так,  быццам  у яго есць нейкiя
цвердыя падазрэннi, што ен выкрыe  удзельнiкаe гэтай справы. Божа! Калi гэты
чалавек сапраeды  бандзюк,  ен  немiнуча зробiць спробу  забiць  Свецiловiча
сення ж. Таму iх i мала! Напэeна, другая палова накiравалася да майго новага
друга, а гэтыя --  да Балотных  Ялiн. Можа, яны i размову нашу бачылi, мы ж,
як  дурнi,  стаялi сення  над урвiшчам. Ох, якую памылку, калi eсе гэта так,
зрабie ты, Андрэй Свецiловiч, не расказаeшы нам, хто быe гэты чалавек!"
     Я разумеe, трэба спяшацца, трэба спяшацца так, як нiколi e жыццi. Можа,
я  яшчэ  паспею. Поспех нашай справы i жыцце добрай юнацкай душы залежалi ад
хуткасцi  маiх ног. I я пабег так, як не бегаe нават у тую ноч, калi за мною
гналася дзiкае паляванне  караля Стаха. Я eзяe нацянькi праз парк, пералез у
адным  месцы праз  агароджу i  прыпусцieся  бегчы да хаты Свецiловiча. Я  не
ляцеe як шалены, я добра ведаe, што мяне не выстачыць  на eсю дарогу, а таму
бег размерана,  прыцiснуeшы локцi да бакоe. Трыста  крокаe бягом, як  толькi
магчыма,  хутка,  пяцьдзесят крокаe  хуткай  хадою  -- так  я  вырашыe. I  я
прытрымлiваeся гэтага, хоць сэрца мае  пасля першых дзвюх  верст здатна было
выскачыць з грудзей. Пасля пайшло  лягчэй, я  бег  i iшоe амаль машынальна i
толькi павялiчыe  норму бегу на чатырыста крокаe.  Шлеп-шлеп-шлеп --  i  так
чатырыста разоe, топ-топ --  пяцьдзесят разоe. Туманныя, амаль не заeважаныя
мной, праплывалi  мiма  самотныя  ялiны  i верас;  у  грудзях  балюча пякло;
свядомасць амаль не працавала. Пад канец  я лiчыe  крокi машынальна.  Я  так
стамieся, што з радасцю лег бы на зямлю або  хоць павялiчыe колькасць  такiх
спакойных i прыемных крокаe на два. Але я сумленна змагаeся са спакусаю.
     Так  я прыбег да Свецiловiчавай хацiны, маленькага пабеленага будыначка
e чэзлым садзiку. Проста па  пустых  градах, душачы там-сям апошнiя капусныя
качаны, я памчаe да ганка, упрыгожанага чатырма драeлянымi калонамi, i пачаe
барабанiць  у  дзверы.  Спакойны  агеньчык  у крайнiм  акне замiгцеe,  пасля
старэчы голас спытаe з-за дзвярэй:
     -- Каго гэта тут носiць?
     Гэта быe стары дзед, былы "дзядзька", якi жыe разам са Свецiловiчам.
     -- Адчынi, Кандрат. Гэта я, Беларэцкi.
     -- А Божа ж мой! А што здарылася? Чаго так захэкалiся?
     Дзверы  адчынiлiся. Кандрат у  доeгай кашулi  i  валенках стаяe  перада
мною, трымаючы e адной руцэ стрэльбу, а e другой -- свечку.
     -- Пан дома? -- лiхаманкава спытаe я.
     -- Н-няма, -- спакойна адказаe ен.
     -- А куды пайшоe?
     -- А скуль мне ведаць? Хiба ен дзiценак, пане, каб казаць, куды iдзе.
     --   Вядзi   e  пакой,   --  грымнуe   я,  знерваваны   гэтай  халоднай
непарушальнасцю.
     -- Нашто?
     -- Можа, ен пакiнуe нейкую запiску.
     Мы  eвайшлi  e пакой Свецiловiча.  Аскетычны  ложак пад шэрай  коeдраю,
вымытая  да  жаeцiзны  i  нацертая воскам падлога,  кiлiм на ей. На  простым
сасновым стале некалькi тоeстых кнiг,  паперы,  раскiданыя  пер'i.  На сцяне
партрэты:  гравiраваны -- Марата  e  ванне, паражонага  кiнжалам, алоeкам --
Калiноeскага. На другой сцяне карыкатура: Мураeеe з бiзуном у руцэ стаiць на
кучы чарапоe. Яго  бульдожы твар грозны. Каткоe, нiзка схiлieшыся, лiжа  яму
зад.
     Я пераварушыe  на стале  eсе паперы,  але e запале  нiчога не  адшукаe,
акрамя аркуша, на якiм рукою Свецiловiча было напiсана: "Няeжо  ен?" Я хапie
пляценку  для папер i высыпаe  яе  на падлогу:  там нiчога  цiкавага, толькi
канверт  з  шурпатай  паперы, на  якiм  лекайскiм  почыркам  было  напiсана:
"Андрусю Свецiловiчу".
     --  Былi  сення  пану якiя  лiсты?  --  спытаe  я e  конча  здзieленага
Кандрата.
     -- Быe адзiн, я знайшоe яго пад дзвярыма, калi вярнуeся з агародчыка. I
аддаe, вядома.
     -- Ён быe не e гэтым канверце?
     -- Чакайце... Ну, вядома, так.
     -- А дзе сам лiст?
     -- Лiст? Д'ябал яго ведае. Хiба, можа, у печцы?
     Я  кiнуeся  да  печкi,  адчынie дзверцы --  адтуль  шыбанула не  вельмi
гарачым духам. Я пабачыe ля  самых  дзверцаe  маленькi лапiк  белай  паперы.
Схапie яго -- почырк быe той самы, што на канверце.
     -- Шчасце  твае, чортава  душа,  --  вылаяeся я, -- што ты рана вытапie
печку.
     Але гэта было яшчэ не  зусiм шчасцем. Паперка  была складзена eдвая,  i
той яе бок, што быe блiжэй да жарынак, зараз ужо eкрытых шэрым попелам, стаe
зусiм карычневым. Лiтар там нельга было разабраць.
     "Андрусь! Я  даведаeся,  што  ты цiкавiшся дзiкiм  паляваннем...  ха...
Надзеi Раманаeне небяспека...  мая до... (тут  быe выпалены асаблiва  вялiкi
кавалак)... кутавае.  Сення я размаeляe  з панам  Беларэцкiм. Ён  згодзен...
пайшоe у  павет...  Дрыкганты -- гало... ка... Калi атрымаеш лiст  -- адразу
прыходзь  да...  нiны, дзе тры асобныя хвоi. Я i Беларэцкi  будзем чакаць...
iчкi на... што гэта коiцца на  зя... Прыходзь неадменна.  Лiст спалi, бо мне
асаблiва небяспеч...  Тв...  ся...  Над iмi таксама жахлiвая небяспека, якую
можаш папярэдзiць толькi ты... (зноe выпалена многа) ...одзь.
     Твой добразычлiвы Лiкол..."
     Справа  была яснай: хтосьцi  прыслаe лiст,  каб выбавiць  Свецiловiча з
хаты. Ён паверыe.  Вiдаць,  той,  хто  пiсаe,  быe  яму  добра  знаемы.  Тут
замыслiлi нешта езуiцкi вытанчанае. Каб ен  не пайшоe да мяне, напiсалi, што
размаeлялi  са мною,  што я  пабег  у павет,  што я  буду чакаць  яго  недзе
"...нiны,  дзе тры  асобныя  хвоi".  Што гэта  за "...нiны"?  Да лагчыны? Да
раeнiны? Марудзiць не было калi.
     -- Кандрат, дзе тут непадалек на раeнiне тры асобныя хвоi?
     -- Ляд яго  ведае,  --  задумаeся ен. -- Хiба  што толькi  ля Волатавай
прорвы. Там стаяць тры вялiзныя  хвоi.  Гэта там,  дзе конi караля Стаха, --
кажуць людзi, -- ускочылi e дрыгву. А што такое?
     -- А тое, што над панам Андрэем жахлiвая небяспека... Даeно ен пайшоe?
     -- Ды не, напэeна, гадзiну таму.
     Я  выцягнуe яго  на ганак, i ен, ледзь не плачучы, паказаe мне  шлях да
трох хвой. Я загадаe яму заставацца тут, а сам пабег. Я не iшоe на гэты раз,
перамяжаючы бег. Я ляцеe, я iмчаe, я выкладваe апошнiя сiлы, як быццам хацеe
там, ля трох хвой, упасцi мертвым. На хаду я скiнуe куртку, шапку, выкiнуe з
кiшэняe  залаты  партабак i кiшэнькавае выданне Дантэ, якое заeседы насie  з
сабою. Бегчы стала трохi лягчэй. Я скiнуe  бы нават боты, каб  для гэтага не
трэба было  затрымацца. Гэта быe шалены бег. Па маiх разлiках, я павiнен быe
дабегчы да хвой  хвiлiн на  дваццаць  пазней  друга. Жах,  адчай,  нянавiсць
надавалi  мне  сiлы.  Вецер, якi  eзняeся  раптам, падштурхваe у спiну. Я не
заeважаe, што  хмары  нарэшце заснавалi  eсе неба, што нешта цяжкае, давячае
навiсла над зямлею: я -- iмчаe...
     Тры вялiзныя хвоi eжо вымалеeвалiся над чэзлымi хмызамi, а над iмi была
такая цемра, такое  змрочнае неба... Я рынуeся e хмызы, ламаючы iх нагамi. I
тут... здалек прагучаe стрэл старажытнага пулгака.
     Я крыкнуe дзiкiм голасам, i, як быццам у адказ на мой крык, цiшыню ночы
раздзер шалены тупат конскiх капытоe.
     Я выскачыe на  паляну i пабачыe далека ценi  дзесяцi коннiкаe, якiя  на
поeным  намеце  паварочвалi  e  хмызы.  А пад  соснамi  я  пабачыe чалавечую
постаць, якая павольна, вельмi павольна асядала на зямлю.
     Пакуль я дабег туды,  чалавек упаe дагары тварам  i  шырока  раскiнуeшы
рукi, як быццам жадаe целам сваiм прыкрыць сваю зямлю ад куль. Я паспеe яшчэ
стрэлiць некалькi  разоe у  бок уцякаючых коннiкаe,  мне здалося нават,  што
адзiн з iх пахiснуeся e  сядле, але  адразу  за гэтым выбух нечаканага  гора
звалie мяне на каленi поруч з ляжачым чалавекам.
     -- Брат! Брат мой! Брат!
     Ён ляжаe  перада мною  зусiм  як жывы, i толькi маленькая ранка, з якой
амаль не цякла кроe, гаварыла мне жорсткую непапраeную праeду.
     Куля прабiла скронь i  выйшла e  патылiцу.  Я глядзеe  на яго, на  гэта
бязлiтасна загубленае маладое жыцце, я eчапieся e яго рукамi, зваe, тармасie
i выe, як воeк, як быццам гэта магло дапамагчы.
     Пасля сеe, узяe яго галаву на каленi i пачаe гладзiць валасы.
     -- Андрусь! Андрусь! Прачнiся! Прачнiся, дарагi!
     Мертвы, ен  быe  прыгожы нейкай вышэйшай, нечалавечай, прыгажосцю. Твар
закiнуты, галава  павiсла, i стройная шыя, як выразьбленая з белага мармуру,
ляжала  на маiм калене. Доeгiя светлыя валасы пераблыталiся з  сухой  жоeтай
травою, i яна  лашчыла iх. Рот усмiхаeся,  быццам смерць прынесла яму нейкую
разгадку  жыцця, вочы былi мiрна закрыты,  i доeгiя веi  зацянялi iх.  Рукi,
такiя прыгожыя i  моцныя, што жанчыны маглi б  цалаваць iх у хвiлiну шчасця,
ляжалi eздоeж цела, як быццам адпачывалi.
     Як  скарбячая  мацi,  сядзеe  я,  паклаeшы  на каленi сына, якi прайшоe
пакуты на  крыжы.  Я выe над iмi i кляe Бога, бязлiтаснага да свайго народа,
да лепшых яго сыноe.
     -- Божа! Божа! Усемагутны, усяведны! Каб ты знiк, адступнiк, якi прадаe
свой народ.
     Нешта  бабухнула  нада  мною,  i e наступны  момант  цэлы  акiян  вады,
жахлiвая злiва  абурылася на балоты i пусткi,  на  загублены  e  лясах край.
Стагналi пад  iм  ялiны,  прыгiналiся да зямлi.  Ён бie  мне e спiну, якою я
закрыe твар мертвага, выe, наeскос, парывамi паласаваe зямлю.
     Я сядзеe, як звар'яцелы, не заeважаючы нiчога. Словы  лепшага чалавека,
якiя я чуe некалькi гадзiн таму, гучалi e маiх вушах.
     "Сэрца мае балiць... iдуць, гiнуць, блытаюць, бо сорамна стаяць... i не
eваскрэснуць пасля  распяцця... Але,  думаеш,  усiх  перадушылi?  Гады, гады
наперадзе!  Якая залатая, якая чароeная  далячынь,  якая  будучыня  чакае!..
Сонца!"
     Я застагнаe. Сонца закацiлася за хмары, будучыня, забiтая i халадзеючая
пад дажджом, ляжыць тут, на маiх каленях.
     Я плакаe, дождж  залiваe мае вочы, лieся e рот. А рукi мае eсе гладзiлi
гэту залатую юнацкую галаву.
     -- Радзiма мая! Гаротная мацi! Плач!




     Крукi  здалек  чуюць  мертвага.  Наступнага  дня  з'явieся  e  яноeскае
наваколле станавы прыстаe, вусаты i вельмi прыгожы  мужчына. Ён з'явieся без
доктара, агледзеe месца забойства,  сказаe важка, што слядоe  нiякiх знайсцi
нельга з-за злiвы (Рыгор, ходзячы  за  iм,  толькi eсмiхнуeся горка e вусы),
пасля  агледзеe  цела  забiтага,  пакруцieшы  белымi  пульхнымi пальцамi яго
галаву, i пасля сказаe:
     -- Н-ну i пеканулi!.. Адразу лег.
     Пасля  ен  закусваe  i пie  гарэлку e дальнiм  пакоi хаты  Свецiловiча,
непадалек ад  залы,  дзе ляжаe  на  стале  нябожчык  i  дзе  ягоны  дзядзька
захлынаeся  ад  слез,  а  я  сядзеe,  лiтаральна  прыбiты горам  i  дакорамi
сумлення. Для  мяне  нiчога не iснавала e тыя хвiлiны, акрамя тонкай свечкi,
якую трымаe у тонкiх  прыгожых руках Андрэй: яна  клала ружовыя водблiскi на
белую, з карункамi на грудзях, кашулю, якую дзядзька выцягнуe з куфра. Але ж
трэба было мне даведацца, што думаюць улады  пра гэта  забойства i  што  яны
думаюць рабiць.
     -- Нiчога,  на  жаль, нiчога, --  адказаe прыемным пералieчатым голасам
станавы,  гуляючы  чорнымi аксамiтнымi  бровамi. --  Гэта  дзiкi  кут  --  i
расследаванне тут немагчыма. Я разумею вашу высакародную тугу... Але што тут
магчыма зрабiць? Тут некалькi год таму была сапраeдная вендэта (ен  вымаeляe
"вандэта", i,  вiдаць, гэта  слова  вельмi  яму падабалася). I  што мы маглi
зрабiць?  Такi  eжо  звычай.  Напрыклад, мы  таксама маглi б  прыцягнуць  да
адказнасцi вас, бо вы, як самi кажаце, ужывалi зброю супраць гэтых... м-м...
паляeнiчых. Мы не зробiм гэтага. I  што  нам  да  гэтага? Магчыма, гэта было
забойства з-за  прыгожага полу. Кажуць, што ен быe закаханы e гэтую (ен сыта
варухнуe бровамi) ...у гаспадыню Балотных Ялiн. Нiчога сабе...  А можа, гэта
i  наогул было  самагубства?  Нябожчык быe  "меланхолiк", х-хе, пакутнiк  за
народ.
     -- Але ж я сам бачыe дзiкае паляванне.
     Твар станавога пачырванеe.
     -- Дазвольце мне не  паверыць. Казкi аджылi-с. Мне здаецца, што  наогул
ваша знаемства i з iм трошкi... М-м... п-падазронае.  Я не хачу наводзiць на
вас цень, але... вельмi падазроным з'яeляецца таксама тое, што вы так упарта
iмкнецеся зварацiць увагу следства на другiх, на нейкае дзiкае паляванне.
     Я выцягнуe з запiсной кнiжкi закалены аркушык паперы:
     -- У мяне есць дакумент, што яго выбавiлi з хаты.
     Твар станавога зусiм пачырванеe, вочы забегалi.
     -- Якi дакумент? -- жадобна спытаe ен, i рука яго працягнулася да мяне.
-- Вы  павiнны  перадаць  яго  следству, i, калi  пабачаць, што  ен чагосьцi
варты, яго падшыюць да справы.
     Я  схаваe аркушык,  такiмi  няпэeнымi  здалiся  мне яго  вочы  i  гэтая
сквапная працягнутая рука.
     -- Я сам перадам яго, калi i каму палiчу патрэбным.
     -- Ну што ж, -- станавы праглынуe нешта, -- ваша справа-с, шаноeны. Але
я  параie бы  вам не  дражнiць  гусей.  Тут варварскае  насельнiцтва  (i  ен
шматзначна паглядзеe на мяне), могуць i забiць.
     -- Я гэтага не вельмi баюся. Скажу толькi, што,  калi палiцыя займаецца
замест прамых спраe  разважаннямi, самi грамадзяне павiнны абараняць сябе. А
калi выканаeчыя eлады  прыкладваюць усе намаганнi, каб толькi замяць справу,
-- гэта пахне вельмi непрыемна i штурхае людзей на самыя нечаканыя думкi.
     --  Гэта што, -- бровы станавога карцiнна папаeзлi  некуды да валос, --
абраза eлад?
     -- Крый мяне  Божа! Але гэта дае  мне права даць копiю  з гэтага  лiста
некуды e губерню.
     --  Справа вашая,  --  станавы пакалупаe  у зубах.  -- Але  паслухайце,
дарагi пан Беларэцкi.  Трэба прымiрыцца.  Наeрад  цi  нават у  губернi будзе
прыемна начальству,  калi  яно даведаецца, што  вучоны так  абараняе  былога
крамольнiка.
     Ён  галантна, грудным барытонам, умаeляe мяне.  Бацька  не мог бы  быць
такiм уважлiвым да сына.
     -- Чакайце, -- спытаe я, -- у  нас  што, есць  закон, па якому лiбералы
аб'яeляюцца па-за  законам, агалошваюцца парыямi? Мярзотнiк можа iх забiць i
не несцi адказнасцi?
     -- Не перабольшвайце, дарагi Беларэцкi, -- з  пыхатай самазадаволенасцю
сказаe прыгажун, -- вы схiльны перабольшваць жахi e жыццi.
     Гэты неразумны хрэн (iншага слова я не магу падабраць)  лiчыe, напэeна,
што смерць чалавека -- "перабольшванне жахаe".
     -- А я вам кажу, -- сказаe я з залпам, -- што справу трэба перадаваць у
суд,  распачаць судовае  даследаванне. Тут  --  злосная задума.  Людзей  тут
робяць вар'ятамi, i,  вядома, з намерамi. На eсю ваколiцу яны наводзяць жах,
тэрарызуюць народ, забiваюць людзей.
     На твары станавога блукала памяркоeная eсмешка, ен прыхлебваe чаек.
     -- Не вар-та, не варта так, дарагi пане. Народ ад гэтага цiшэе.  Забiты
быe, па чутках,  не вольны ад  Бахусавай забавы. I, наогул, такiм небяспечна
выказваць   яeнае   спачуванне.  Палiтычна   ненадзейны,  не  варты  даверу,
нядобранамерны, амаральны, не спрыяючы  добрым норавам i... яeны сепаратыст,
мужычы жаласнiк, так бы мовiць, рыдалец над малодшым братам.
     Я быe раз'юшаны, але пакуль што стрымлiваeся. Мне  не выпадала сварыцца
яшчэ i з палiцыяй.
     --  Вы   не   жадаеце   eмешвацца  e  справу  па   забойству   шляхцiца
Свецiловiча...
     -- Крый Божа, крый Божа!  -- перабie ен мяне. -- Мы проста сумняваемся,
цi eдасца нам яе разблытаць, i не можам  прымушаць нашага следчага прыкласцi
eсе сiлы для  вырашэння справы аб чалавеку, якi  eсiм  сумленным, сапраeдным
сынам  нашай  вялiкай  радзiмы  быe  глыбока  антыпатычны накiраваннем сваiх
думак.
     I ен з чароeнай ветлiвасцю зрабie далонню жэст у паветры.
     -- Добра. Калi  iмперскi  расейскi  суд не  хоча  прымушаць следчага па
справе аб  забойстве  шляхцiца Свецiловiча, дык,  можа, ен захоча  прымусiць
следчага разблытаць справу пра замах на розум i самае жыцце Надзеi Яноeскай,
гаспадынi Балотных Ялiн?
     Ён  здагадлiва паглядзеe на мяне, паружавеe ад  нейкай прыемнай  думкi,
плямкнуe некалькi разоe поeнымi, чырвонымi, вiльготнымi вуснамi i спытаe:
     --  А вы што  тут так за яе  распiнаецеся?  Напэeна,  самi  скарыстацца
вырашылi. Га? Што ж, ухваляю: у ложку яна, напэeна, гучыць нядрэнна.
     Кроe  кiнулася мне e твар, ноздры раздулiся.  Абраза няшчаснаму  другу,
абраза каханай, якую я нават у думках не мог назваць сваей, злiлiся e  адно.
Не памятаю, што тут  было  далей, як  апынуeся e маей руцэ нейкi  карбач.  Я
прасвiсцеe глоткай:
     -- Ты... ты... гнiда.
     I пасля з маху аперазаe яго карбачом па ружова-смаглым твары.
     Я чакаe,  што ен  адразу  выхапiць  рэвальвер  i  заб'е  мяне. Але гэты
здаровы  мужчына  толькi войкаe. Я  стукнуe яго яшчэ раз  па  твары  i пасля
гiдлiва адкiнуe карбач.
     Ён выбег з пакоя, пачвалаe ад мяне з нечаканай хуткасцю i толькi сажняe
праз дзвесце падаe голас, закрычаe: "Гвалт!"
     Рыгор, калi даведаeся пра гэту справу, не eхвалie мяне,  сказаe, што  я
сапсаваe  усе, што праз дзень мяне, напэeна, выклiчуць у павет  i,  магчыма,
дадуць  тыдзень  або  вышлюць  за  павятовыя  межы, а  я  патрэбен  тут,  бо
пачынаюцца самыя цемныя ночы. Але я не шкадаваe. Уся  нянавiсць мая вылiлася
e гэты eдар.  I  няхай  павятовыя  eлады пальцам аб палец  не стукнуць,  каб
дапамагчы мне, але затое цяпер я добра ведаю, хто мой друг, а хто вораг.
     Астатнiя падзеi гэтага i наступнага дня вельмi смутна  адлюстравалiся e
маей памяцi. Горка, узахлеб, плакаe над нябожчыкам стары добры Дубатоeк, якi
ледзь рухаeся  яшчэ ад  майго пачастунку;  стаяла над труной  бледная Надзея
Раманаeна,  захутаная e  чорную  мантылью,  такая  сумная i  прыгожая, такая
чыстая.
     Пасля, як у сне, запомнie я хаeтурнае шэсце. Я веe пад руку Яноeскую  i
бачыe, як на фоне шэрага асенняга неба iшлi  людзi без шапак, як скарлючаныя
бярозкi кiдалi  iм пад  ногi жоeтае мертвае лiсце.  Твар забiтага, прыгожы i
сумны, плыe над плячыма людзей.
     Бабы,  мужыкi, макраносыя дзецi, дзяды iшлi за  труною, i цiхае рыданне
гучала e паветры. Рыгор наперадзе нес на спiне вялiзны дубовы крыж.
     I eсе галасней i галасней плыло над галовамi людзей, над мокрай глейкай
галошанне баб-лямантух:
     -- А i на  каго ж ты нас пакiнуe?! А  i чаго ж ты  заснуe, радзiмец?! А
чаго ж  твае  вочы  ясныя  закрылiся,  ручкi белыя склалiся?  А  хто  ж  нас
абаронiць ад судзей няправедных?! А паны ж кругом  нелiтасцiвы, а агнусека ж
на iхняй шыi няма! А галубочак ты наш, а куды  ж ты ад нас адляцеe, а чаго ж
ты пакiнуe бедных дзетачак? А хiба ж вакол нявест няма,  што  з зямелькаю ты
абвянчаeся, саколiк?! А што ж гэта ты за хатачку абраe?! А нi вокан жа e ен,
нi дзвярэй!  А не  небачка ж вольнае  над вiльчыкам -- сырая  зямля!!!  А не
жоначка ж пад бокам  -- дошка халодная! А нi сяброeкi ж там, а нi каханачкi!
А хто ж цябе e вусны пацалуе?!  А  i хто ж табе галоeку пачэша?!  А i чаго ж
гэта  прымерклi агеньчыкi?!  А i  чаго ж гэта ялiны зажурылiся?! То не жонка
твая плача, каханая! Не яна ж гэта плача прад вяселлiцам! А то ж плачуць над
табою людзi  добрыя! То не  зорачка e небе засвяцiлася! То затлела  e ручках
свечачка васковая!
     Труна плыла над сапраeднымi чалавечымi рыданнямi, якiх не купiш нават у
прафесiянальных лямантух.
     I  вось  глыбокi  дол.  Калi  развiтвалiся, Яноeская eпала  на каленi i
пацалавала руку чалавека, якi загiнуe  за яе. Я ледзь адарваe яе, калi труну
сталi  спушчаць  у яму. У  гэты самы  час дзесяткi  тры  сялян падцягнулi на
палазах  вялiзны  шэры  камень i  пачалi  eсцягваць  яго  на горб, дзе  была
выкапана самотная магiла. Крыж быe выбiты на каменi i яшчэ  iмя  i прозвiшча
-- каравымi няeмелымi лiтарамi.
     Загрукаталi аб вечка  труны камякi  зямлi, хаваючы ад мяне дарагi твар.
Пасля на зраeнанае месца паставiлi вялiзны шэры  камень. Рыгор i яшчэ пяцера
сялян  eзялi  старыя  стрэльбы  i  раз-поразу пачалi страляць у  раeнадушнае
нiзкае неба. Апошнi з Свецiловiчаe-Яноeскiх адплываe у нязнаны шлях.
     -- Хутка i са мною так, -- шапнула мне Яноeская. -- Хоць бы хутчэй.
     Грукаталi стрэлы. Закамянеласць ляжала на тварах людзей.
     Потым, паводле старажытнага шляхецкага  звычаю, молатам быe раструшчаны
аб надгробны камень радавы герб.
     Род застаeся без нашчадка. Вымер.




     Я адчуваe,  што звар'яцею, калi не  буду  займацца  росшукамi, калi  не
знайду  хутка  вiнаватых  i  не  пакараю  iх.  Калi  няма  Бога,  калi  няма
справядлiвасцi e начальнiкаe -- я буду сам i богам i суддзею.
     I,  дальбог, пекла eздрыганецца, калi яны трапяць мне e рукi: жылы буду
цягнуць з жывых.
     Ад  Рыгора я даведаeся, што яго  знаемыя шукаюць у пушчы,  што  ен  сам
добра абшукаe месца забойства i даведаeся, што чакаe Свецiловiча худы высокi
чалавек, якi скурыe пад хвоямi, чакаючы, папяросу.
     Акрамя таго,  ен,  адшукаe  папяровы  клак,  якi  вылецеe  са  стрэльбы
забойцы, а  таксама кулю, якой быe забiты мой друг.  Калi я  разгарнуe клак,
пераканаeся, што гэта кавалак  паперы, занадта моцнай для  газеты: хутчэй за
eсе eрывак ад аркуша нейкага часопiса.
     Я заeважыe  словы: "За кожным з iх есць нейкая  правiна, калi iх вядуць
на  страту...  Ваша  сiяцельства,  вы  забылi  пра  страчанага  на  крыжы...
Прабачце, Бог адняe у мяне розум..."
     Чымсьцi вельмi знаемым павеяла на мяне ад  гэтых слоe. Дзе я мог чытаць
нешта  падобнае?!  I раптам я eспомнie:  гэта была надзiва смелая водпаведзь
доктара Гааза, здаецца, Мураeеву, пасля якой нават гэты шалены бульдог адчуe
сябе нiякавата. Гааз пратэставаe супраць частых пакаранняe смерцю  e Вiльне.
Мураeеe рэзка абарваe  яго, заeважыeшы, што калi чалавека  вядуць на страту,
дык за iм абавязкова павiнна быць нейкая правiна. Тут Гааз сказаe свае словы
пра Хрыста, i  нават Мураeеe трохi  засаромеeся, калi наогул  такое  пачуцце
зразумелае несусветным мярзотнiкам. Я нават прыпомнie, дзе я чытаe пра гэта:
у часопiсе "Паeночна-Заходняя старасветчына". Калi я спытаe у Яноeскай,  хто
яго выпiсвае тут, яна абыякава адказала, што акрамя iх -- нiхто. I  вось тут
мяне чакаe  удар: у бiблiятэцы я высветлie,  што e  гэтым нумары часопiса не
хапае некалькiх старонак i, мiж iншым, патрэбнай мне.
     Я аж пахаладзеe: справа выяeлялася больш  сур'езнай, натхнiцель дзiкага
палявання  быe  тут, у  палацы. I хто гэта быe?  Не я,  i не  Яноeская, i не
дурная ахмiстрыня, якая кожны дзень плакала, пабачыeшы гаспадыню, i,  вiдаць
было, раскайвалася ва eсiм. Значыцца, толькi Берман-Гацэвiч.
     Гэта  было  цалкам  лагiчна:  ен  -- былы  злачынец, ен  --  абазнаны e
гiсторыi  чалавек.  Магчыма, гэта ен  страляe у  мяне, забie  Свецiловiча  i
выдраe аркуш з часопiса. Незразумела было толькi, чаму ен пераконваe  мяне e
тым, што  сур'езная  небяспека менавiта  e дзiкiм  паляваннi, а  не e  Малым
Чалавеку?  I  яшчэ e тым,  што ен не мог  забiць  Рамана,  бо не ен запрасie
Надзею да Кульшаe i быe дома пад час забойства. Але хiба Свецiловiч у апошнi
дзень не казаe, што гэта блiзкi чалавек, якi быe на бале e Яноeскiх? Хiба ен
не казаe, што на яго нельга нават падумаць?I ен жа  ж так спалохаeся, калi я
зайшоe да яго, гэты Берман! I хiба ен не мог быць проста натхняльнiкам гэтай
мярзоты? Праeда,  невядома  e гэтым выпадку, як можна растлумачыць iснаванне
Блакiтнай Жанчыны? Але гэта наогул самы цемны факт з усей гэтай гiсторыi.
     I, галоeнае, незразумела было, якая Берману e гэтым выгада?
     Але такi вырадак пекла можа нешта прыдумаць. Я eзяe у Яноeскай асабiсты
архie  Рамана i прагледзеe матэрыялы  яго апошнiх дзен. Нiчога суцяшальнага,
хiба  толькi запiс, што Берман пачынае яму  не  падабацца, знiкае  кудысь  з
хаты, занадта цiкавiцца генеалогiяй Яноeскiх, разглядае старыя планы палаца.
Гэта  быe  ужо  знамянальны  факт!  Чаму  не выказаць  меркаванне,  што i  e
з'яeленнi  Малога Чалавека, праeдзiвей  казаць,  яго  крокаe, вiнен  таксама
Берман. Мог  жа ж ен адкапаць  старыя  планы,  скарыстацца нейкай акустычнай
таямнiцай палаца i кожную ноч пужаць людзей крокамi.
     Я паразмаeляe з Рыгорам, i той сказаe, што  гэта цалкам магчыма, абяцаe
нават дапамагчы,  бо ягоныя дзядзька i дзед былi мулярамi Яноeскiх  яшчэ пры
прыгоне.
     --  Хаваецца недзе тут, зладзюга, але хто ен,  дзе хады e сценах, як ен
трапляе туды -- невядома, -- буркнуe Рыгор.  -- Нiчога,  адшукаем. Знойдзем.
Толькi вы  вельмi сцеражыцеся.  Толькi  i бачыe я  на  сваiм вяку, што  двух
людзяных  паноe,  дык адзiн  ужо  загiнуe. Шкада  будзе, калi  i з табою што
здарыцца. Тады i eся гэта ваша паскудная парода не мае  права хлеб харчыць i
паветра псаваць.
     Бермана вырашылi пакуль што не выдаляць, каб не спудзiць перадчасна.
     Пасля   гэтага  я  eзяeся  за  дакладны   аналiз  лiста  невядомага  да
Свецiловiча. Я перапэцкаe дванаццаць аркушаe паперы, пакуль не аднавie крыху
тэкст лiста.
     "Андрусь! Я  даведаeся, што ты цiкавiшся дзiкiм паляваннем караля Стаха
i   тым,   што  Надзеi  Раманаeне   пагражае  небяспека:  (далей  нiчога  не
атрымлiвалася)  ...мая  до... (зноe  вялiкi пропуск)  ...пакутавае. Сення  я
размаeляe  з панам Беларэцкiм.  Ён  згодзен  са мною  i  пайшоe  у  павет...
Дрыкганты -- галоeныя ка...  Калi  атрымаеш лiст --  адразу  прыходзь  да...
нiны,  дзе тры  асобныя  хвоi. Я i Беларэцкi будзем  чакаць... iчкiна... што
гэта  коiцца  на зя...  Прыходзь неадменна.  Лiст  спалi,  бо  мне  асаблiва
небяспеч...  Тв...  ся... Над  iмi  таксама  жахлiвая  небяспека, якую можаш
папярэдзiць толькi ты... (зноe выпалена многа) ...одзь.
     Твой добразычлiвы Лiкол..."
     Д'ябал  ведае,   што  такое!  Я  амаль  нiчога   не  атрымаe  ад  гэтай
расшыфроeкi.  Ну, пераканаeся, што тут  было нешта  злачыннае. Ну, даведаeся
яшчэ,  што невядомы "Лiкол..." (што  за  паганскае iмя!)  спрытна выкарыстаe
нашы адносiны,  пра якiя мог толькi здагадвацца.  I  нiчога! Нiчога больш! А
мiж  тым вялiзны шэры  камень  лег на магiле чалавека,  якi быe або мог быць
(чалавек  -- гэта тое, чым ен будзе,  а не тое, чым ен з'яeляецца зараз) для
маей краiны чымсьцi e сто разоe большым за мяне. I не сення, дык заeтра такi
менавiта  камень  мог  прыцiснуць  i  мяне.  Куды   тады  падзенецца  Надзея
Раманаeна?
     Той  дзень  прынес   яшчэ  адну   навiну:  прынеслi  цыдульку,  у  якой
высакапышнымi  словамi i  на адменна дрэннай  паперы мяне выклiкалi e суд да
павятовага мястэчка. Трэба  было ехаць. Я дамовieся з  Рыгорам наконт  каня,
перадаe яму свае меркаваннi пра лiст, а  ен распавеe, што за хатай Гарабурды
сочаць i нiчога падазронага не заeважаюць.
     Думкi мае зноe звярнулiся да Бермана.
     У гэты спакойны i не па-асенняму цiхi вечар я доeга думаe над тым,  што
чакае мяне e павеце,  i вырашыe нi e якiм разе не затрымлiвацца там. Я зусiм
быe  збiраeся пайсцi  адсыпацца  перад дарогаю,  калi  раптам,  звярнуeшы за
паваротку  алеi, пабачыe на замшэлай лаве Яноeскую. Чорна-зяленае ад векавых
ялiн  святло клала празрыстыя  адбiткi на  яе  блакiтную  сукню,  на рукi  з
заламанымi пальцамi, якiя ляжалi на  каленях,  на вочы, трохi неасэнсаваныя,
як гэта заeжды бывае e чалавека, якi цалкам паглыбieся e свае думкi.
     Слова,  што  я  даe самому сабе, было цвердым,  памяць  мертвага  друга
зрабiла  гэтае слова яшчэ больш  моцным, i  eсе ж я некалькi хвiлiн з нейкiм
лiкуючым  захапленнем  думаe пра  тое, што  мог бы  абняць гэтую  худзенькую
постаць, прыцiснуць да грудзей, да eсяго сябе. I пакутлiва бiлася мае сэрца,
бо я ведаe, што нiколi гэта не будзе.
     Але  выйшаe я да  яе з-за  дрэe  амаль  спакойны.  Вось узняла  галаву,
пабачыла мяне, i якiм мiлым, цеплым агнем заззялi прамянiстыя вочы.
     -- Гэта вы, пан Беларэцкi. Сядайце тут, поруч.
     Памаeчала i сказала з дзieным перакананнем:
     -- Я не пытаюся e вас, чаму вы пабiлi гэтага чалавека. Я ведаю, калi вы
зрабiлi гэта, значыць, iначай нельга было. Але я вельмi непакоюся за вас, Вы
павiнны ведаць, суда тут  няма. Гэта кручкi, гэта  хлусы, гэта... дрэнныя  i
наскрозь  прадажныя  людзi. Яны могуць  засудзiць  вас.  I,  хоць  невялiкая
правiна шляхцiцу  пабiць палiцэйскага,  яны  могуць выслаць вас  адсюль. Яны
eсе, разам са злачынцамi, утвараюць  адзiны вялiзны саюз.  Дарэмна малiць iх
аб  правасуддзi:  няхутка,  можа,   нават  нiколi,   не  пабачыць  яго  гэты
высакародны i няшчасны люд. Нашто вы зрабiлi гэта?
     --  Я заступieся за жанчыну, Надзея  Раманаeна. Вы ведаеце,  у нас такi
звычай.
     I тут яна так  пранiкнена глянула мне e вочы, што я пахаладзеe.  Адкуль
гэты дзiценак мог навучыцца чытаць у сэрцах, што надало яму такую сiлу?
     -- Гэтая жанчына, паверце, магла i пацярпець. Занадта дорага, калi  вас
вышлюць, заплоцiць  гэтая  жанчына  за  насалоду, якую вы атрымалi, даeшы па
зубах пшутаватаму пошламу дурню.
     -- Не непакойцеся, я  вярнуся. А  гэты час  ваш  спакой будзе абараняць
Рыгор.
     Вочы яе закрылiся панура. Пасля яна сказала:
     --  Ах, нiчога вы не зразумелi...  Хiба  справа e гэтай  небяспецы?  Не
трэба, не трэба вам ехаць у павет... Пражывiце тут яшчэ дзень-два i пакiньце
Ялiны назаeжды.
     Яе рука з удрыгваючымi пальцамi лягла на мой рукаe.
     -- Чуеце, я вас вельмi-вельмi прашу...
     Я быe такi няeважлiвы, што сказаe:
     -- У канцы гэтага лiста да нябожчыка  Свецiловiча стаiць подпiс, частка
яго, "Лiкол...".  Цi  няма e наваколлi шляхцiца, у якога  iмя або  прозвiшча
пачыналася б так?
     Твар яе адразу спахмурнеe, як хмурнее дзень, калi знiкае сонца.
     -- Не, -- уражаным i дрыжачым, як ад крыeды, голасам  адказала  яна. --
Хiба што Лiкаловiч... Гэты прыдомак да прозвiшча нябожчыка Кульшы.
     -- Ну, гэта наeрад цi, -- раeнадушна сказаe я.
     Я  толькi праз  гадзiну зразумеe,  якой я  быe  грубай  жывелiнай. Гэта
здарылася, калi я глянуe на яе i пабачыe, як з-пад далонi, якой яна прыкрыла
вочы, выкацiлася i папаeзла  eнiз цяжкая, нечалавеча  самотная сляза, хутчэй
знемагаючага ад адчаю мужчыны, чым дзяeчыны-напаeдзiценка.
     Я заeжды  жаласна губляюся  i раблюся Слiняем Кiсялевiчам ад жаночых  i
дзiцячых  слез, а гэта сляза была такая, якой  крый Божа пабачыць камусьцi e
жыццi,  ды  яшчэ ад жанчыны,  для якой бы ахвотна  распляскаeся  e блiн, каб
толькi яна была вяселай.
     -- Надзея Раманаeна, што вы? --  замармытаe  я,  i  вусны  мае мiмаволi
склалiся ва eсмешачку прыблiзна такога  гатунку, якая бывае на твары  дурня,
калi ен прысутнiчае на пахаваннi.
     -- Нiчога, -- амаль спакойна eжо адказала  яна.  -- Проста я нiколi  не
буду... сапраeдным чалавекам.  Я плачу... па Свецiловiчу... па вас, па сабе.
I нават не па iм я плачу, а па загубленай  яго маладосцi, -- я добра разумею
гэта!  --  па  шчасцi, якое нам  заказана,  па шчырасцi, якой  у  нас  няма.
Знiшчаюць  лепшых, знiшчаюць вартых. Памятаеце, як казалi колiсь: "Не  iмамы
князя, правадыра  i прарока i, як лiсце,  мяцемся па  грэшнай зямлi". Нельга
спадзявацца на лепшае, самотна сэрцу i душы, i нiхто не адкажа iм. I дагарае
жыцце.
     Устала, сутаргавым рухам зламала галiнку, якую трымала e руках.
     -- Бывайце, дарагi  пан Беларэцкi.  Можа, мы i не  пабачымся  больш. Да
канца жыцця я буду eдзячная вам... Вось i eсе. I канец.
     I  тут мяне  на  хвiлiну  прарвала.  Не адчуваючы, што  паeтараю  словы
Свецiловiча, я выпалie:
     -- Няхай заб'юць -- i мертвым прыцягнуся сюды!..
     Нiчога  не адказала,  толькi  зноe  паклала  руку мне на  рукаe, моeчкi
глянула e вочы, пайшла. Я застаeся адзiн.




     Можна было  меркаваць, што сонца зрабiла адно абяртанне (я eжываю слова
"меркаваць" толькi таму, што сонца не паказвалася з-за хмар), калi я апоeднi
з'явieся  e павет.  Гэта  быe плоскi,  як праснак,  гарадок,  горшы за самае
дрэннае  мястэчка,  i  аддзялялi яго  ад  яноeскага  наваколля  толькi верст
васемнаццаць  -- дваццаць  чэзлых  лясоe. Конь мой цокаe капытамi па брудных
вулiцах,  вакол былi замест хат нейкiя куратнiкi, i адзiным, што адрознiвала
гэта  ад вескi,  былi  паласатыя будкi, ля  якiх  стаялi  вусатыя цэрберы  e
латаных мундзiрах, ды  яшчэ дзве-тры каменныя крамы на высокiх  арках. Худыя
яeрэйскiя козы iранiчнымi вачыма глядзелi на мяне з гнiлых стрэх.
     Затое  трохi далей  узвышалiся  магутныя замшэлыя  муры даeняй унiяцкай
царквы з дзвюма  вялiзнымi стральчастымi вежамi над чатырохкутнiкам змрочнай
каменнай плебанii.
     I над усiм гэтым вiсела  такая самая, як i паeсюль, брыдота запусцення:
на дахах, памiж рабрыстых лат, раслi даволi вялiкiя бярозкi.
     На галоeнай плошчы  бруд быe па калена, перад абшарпаным шэрым будынкам
павятовага суда,  амаль на ганку, ляжала штук шэсць свiней, якiя дрыжалi  ад
холаду i часам рабiлi дарэмныя спробы падлезцi  пад сябровак,  каб сагрэцца.
Гэта кожны раз суправаджалася эксцэсамi e выглядзе пакрыeджанага рохкання.
     Я прывязаe каня да канавязi i падняeся па рыпучых прыступках у калiдор,
дзе  кiсла пахла папяровым пылам,  чарнiлам  i  мышамi. Дзверы e канцылярыю,
абабiтыя  пашарпанай цыратай, ледзь адарваe,  так яны  набраклi.  Увайшоe  i
спачатку  нiчога  не  разгледзеe:  такое  скупое, у  тытуневым  дыме, святло
прабiвалася  праз вузкiя  маленькiя  вокны. Лысы скурчаны чалавечак, у якога
ззаду з прарэхi выбiваeся хвосцiк кашулi, узвеe на мяне  вочы i лыпнуe  iмi.
Тут я вельмi здзiвieся: верхняе павека засталося нерухомым, а нiжняе закрыла
eсе вока, як у жабы. Я назваe сябе.
     -- Вы з'явiлiся? -- здзiвieся чалавек-жаба. -- А мы...
     --  А вы  думалi, --  працягнуe  я, -- што я не  з'яeлюся e суд, ад'еду
адсюль, уцяку. Вядзiце мяне да вашага суддзi.
     Пратакалiст вылез з-за канторкi  i  патопаe перада мною  e  глыб гэтага
дымнага пекла.
     У  наступным пакоi за  вялiкiм сталом сядзелi тры чалавекi  e сурдутах,
зашмальцаваных да таго, што нагадвалi стары мультан.
     Твары  павярнулiся да  мяне,  i  я  заeважыe у  вачах  аднолькавы выраз
хцiвасцi, здзieлення перад тым, што я eсе ж з'явieся, i нахабства.
     Гэта  былi  суддзя, пракурор i  адвакат, адзiн з тых  "аблакатаe",  што
абдзiралi клiентаe як лiпку,  а  пасля здраджвалi. Галодны, хцiвы i прадажны
судовы кручок з галавою, падобнай на агурок.
     I наогул гэта былi не бацькi  i  не  дзецi судовай  рэформы,  а  хутчэй
пад'ячыя дапятроeскiх часоe.
     -- Пан Беларэцкi, -- мятым  голасам  прагаварыe  суддзя,  -- мы ажыдалi
вас. Очань прыемна... Мы  паважаем людзей са сталiчным  бляскам. -- I ен, не
запрашаючы  мяне  сесцi,  утаропieся e  нейкую  паперку.  --  Вы,  навернае,
ведаеце,  што зрабiлi что-та падобнае да крымiналу, кагда пабiлi прыстава за
какой-та нявiнны  жарт? Гэта  -- дзействiе eгалоeна наказуемае,  iба какурат
супярэчыць норавам  нашага  наваколля,  а  такжа i  зводам  законаe  iмперыi
Расейскай.
     I  ен паглядзеe на мяне праз акуляры  з вельмi  ганарлiвым выглядам. Ён
быe цалкам задаволены,  гэты нашчадак Шамякi, задаволены тым, што чынiць суд
i расправу e павеце.
     Я зразумеe,  што,  калi я  не наступлю яму на мазоль, я загiнуe. Таму я
прысунуe да сябе крэсла i сеe на яго верхам.
     --  Мне   здаецца,   што  e   яноeскiм  наваколлi  трохi   забылiся  на
далiкатнасць. Таму я сяду сам.
     Пракурор,  ветлiвы малады  чалавек  з сiнякамi пад вачыма, як быццам ад
ганебнай хваробы, суха сказаe:
     --  Пра далiкатнасць пану  трэба  моeчаць.  Вы з'явiлiся  сюды i адразу
парушылi спокуй мiрных абыватэляe. Скандалы, збуйства, спроба завязаць дуэлю
са смяротным канцом на бале e шаноeнай панi Яноскей. I, да  таго ж, палiчылi
за годнае пабiць  палiцэйскега  чына  пры  выкананнi  службовых  абовензкув.
Чужак, а лезеце e наша жыце...
     Халоднае шаленства заварушылася e мяне недзе пад сэрцам.
     -- Брудныя жарты  e хаце, у гаспадара якой ясi, трэба караць не бiзуном
па твары,  а сумленнай куляю.  Ён  абражае гонар людзей, якiя  бездапаможныя
перад iм, не могуць адказаць. Суд павiнен займацца менавiта такiмi справамi,
змагацца  за справядлiвасць. Вы кажаце пра  мiрных абывацеляe. Чаму ж  вы не
звяртаеце  eвагi на  тое,  як  гэтых мiрных  абывацеляe забiваюць  невядомыя
злачынцы. Вашу акругу тэрарызуюць, а вы седзiце тут са сваiмi eваходзячымi i
сыходзячымi... Ганьба!
     --   Размова  пра  забойства  гасударственава  праступнiка,   а  аднака
абыватэля i шляхцiца Свецiловiча будзе весцiся не з вамi, -- зарыпеe суддзя.
--  Расейскi суд  не акказвает нiкаму e абароне,  дажэ праступнiкам.  Аднака
дзела  iдзе не  пра тое. Вы ведаеце, што  за скарбленiе прыстава мы можам...
вас прысудзiць да дзвюх  нядзель увязнення iлi штрафу i, как казалi  продкi,
банiцыi за прадзелы яноeскага наваколля.
     Я раззлаваeся:
     -- Вы можаце зрабiць гэта сiлаю. Але я знайду на вас управу e  губернi.
Вы  пакрываеце забойцаe,  ваш прыстаe  ганьбie законы  iмперыi,  казаe,  што
забойствам шляхцiца Свецiловiча вы не намераны займацца!
     Твар суддзi пакрыeся апаплексiчнай малiнавай чырванню. Ён выцягнуe шыю,
як гусак, i прасiпеe:
     -- А свiдзецялi этава разгавора, шаноeны  пане Беларэцкi,  у  вас есць?
Сведкi? Сведачкi? Дзе яны?
     Адвакат, як дастойны прадстаeнiк прымiраючага начала e расейскiм судзе,
чароeна пасмiхнуeся:
     --  Натуральна,  пану Беларэцкаму  нету  светкi.  I  наогул,  гэта  ест
глюпства:  прыстаe не  смог  такое сказаць.  Пан Беларэцкi сабе  гэта проста
eявiць, апанента словы ен не схапiць.
     Ён кiнуe у рот манпансье,  якое дастаe з бамбаньеркi, пачамкаe губамi i
цiха дабавie:
     --  Нам, дваранам, становiшча ад пан Беларэцкi ест асаблiва зразумелай.
Мы  не хочам вам непрыемна рабiць. Няхай  вас цiха  i мiрна адсюль  з'ехаць.
Тады  eсе  тут,  як казаць, абразуецца, i мы справу замiнаць  будзем... Нун,
гут?
     Для мяне гэта  было  самым  разумным  выхадам,  але  тут мне  да памяцi
прыйшла Яноeская.
     "Што  будзе  з ею? Для яе гэта можа скончыцца смерцю або вар'яцтвам.  Я
паеду, а яе, дурненькую, толькi лянотны не пакрыeдзiць".
     Я  зноe  сеe  у  крэсла,  сцiснуe  скiвiцы  i схаваe пальцы  рук  памiж
каленямi, каб яны не выдалi майго хвалявання.
     -- Я не  паеду, -- сказаe я, -- перш за eсе, спаймайце  злачынцаe, якiя
прыкрываюцца iмем зданяe. А пасля я знiкну адсюль назаeжды.
     Суддзя eздыхнуe:
     -- Мне кажацца, што вам прывядзецца пайсцi адсюль хутчэй, нiж  спаймаць
гэтых мi... мiхi...
     -- Мiфiчных, -- падказаe адвакат.
     -- Вот-вот,  мiхiчных праступнiкаe. I прывядзецца  пайсцi атсуда не  па
собственнай ахвоце.
     Уся кроe кiнулася мне e твар. Я адчуваe,  што загiнуe, што яны  зробяць
са мною тое, што iм захочацца, але  бie ва-банк, ставie на апошнюю карту, бо
змагаeся за шчасце той, што была мне даражэй за eсе.
     Неверагодным намаганнем я прымусie мае пальцы не дрыжаць, калi выцягнуe
з  партманета  вялiкi  аркуш паперы  i тыцнуe iм  пад  нос.  Але  голас  мой
перасякаeся ад ярасцi:
     --   Вы,   здаецца,  забылi,  што  я  з  Акадэмii  навук,  што  я  член
Iмператарскага  геаграфiчнага таварыства.  Вы бачыце  гэта? I я  абяцаю вам,
што,  як толькi я вызвалюся,  я  паскарджуся  гасудару i не пакiну ад  вашае
смярдзючае нары каменя на  каменi. Я думаю,  што  гасудар не  пашкадуе  трох
нягоднiкаe,  якiя  хочуць  выдалiць мяне  адсюль,  каб уладжваць свае цемныя
справы.
     У першы i апошнi раз я  назваe сябрам чалавека, якога саромеeся назваць
нават  суайчыннiкам.  Я  ж заeжды  iмкнуeся  забыць  той  факт,  што  продкi
Раманавых паходзяць з Беларусi.
     А  гэтыя елупы не ведалi, што кожны другi член Геаграфiчнага таварыства
дорага даe бы, толькi б яно не звалася iмператарскiм.
     Але я eжо амаль крычаe:
     -- Ён заступiцца!
     Думаецца  мне, што  яны трохi завагалiся. Суддзя зноe выцягнуe шыю i...
усе ж шапнуe:
     -- А  цi будзет прыятна гасудару, што член  такога  паважнага обшчаства
знюхался   з   гасударственнымi   праступнiкамi?  Многiя  паважныя  дзедзiцы
пажалуюцца на гэта таму самаму гасудару.
     Яны абклалi  мяне, як харты. Я  сеe  паклаe нагу на нагу, склаe рукi на
грудзях i  сказаe спакойна (я быe надта, надта спакойны, такi спакойны, хоць
тапiся):
     -- А  вы  не ведаеце  тутэйшых сялян?  Яны, так бы  мовiць,  пакуль што
шчырыя манархiсты. I  я абяцаю вам, калi вы толькi выганiце мяне адсюль -- я
пайду да iх.
     Яны аж пазелянелi.
     -- Зрэшты, я думаю, што  да гэтага справа не дойдзе. Вось лiст ад асобы
самога губернатара, дзе ен прапануе мясцовым уладам падтрымлiваць мяне. А вы
ведаеце, што бывае за непаслушэнства такiм загадам?
     Пярун над вухам не так бы eразie гэту публiку, як звычайны аркуш паперы
са  знаемым  подпiсам. А я, вельмi нагадваючы генерала  на падаeленнi бунту,
павольна цадзie, адчуваючы, што мая справа паляпшаецца:
     --  Вы што, паляцець з пасады пажадалi?! Я зраблю гэта!  А за патуранне
дзiкiм учынкам нейкiх вылюдкаe вы таксама адкажаце!
     Вочы e суддзi забегалi.
     "Ну што ж, -- вырашыe я, -- хоць якi сказ -- адзiн адказ".
     Я  паказаe астатнiм  на дзверы. Яны  пахапцам выйшлi з  пакоя.  Я добра
бачыe у  вачах суддзi  боязь, як у  зацкаванага  тхара,  бачыe  i яшчэ нешта
прыхаванае,  злоснае. Я  падсвядома  быe  упэeнены зараз, што  ен  звязаны з
таямнiцай дзiкага палявання, што выратавацца ен можа  толькi  e тым выпадку,
калi я  загiну, што  зараз паляванне пачне паляваць на мяне, бо гэта пытанне
iхняга  жыцця, i  я, магчыма, яшчэ сення атрымаю  кулю e  спiну, але шаленая
злосць,  ярасць, нянавiсць  сцiснулi  мне  глотку.  Я зразумеe,  чаму  нашых
продкаe звалi шаленымi i казалi, што яны б'юцца нават мертвымi.
     Я зрабie крок, схапie чалавечка за шкiрку, выцягнуe з-за стала i падняe
у паветра. Патрос.
     -- Хто?! -- раeнуe я i сам адчуe, як збялелi мае вочы.
     Ён надзiва правiльна зразумеe мае пытанне.
     --  А-вой! Не  ведаю, не ведаю, пане. Ох, што  мне рабiць?  Яны заб'юць
мяне, заб'юць.
     Я шпурнуe яго на падлогу i схiлieся над iм:
     -- Хто?!
     -- Пане, пане. Ручкi-ножкi пацалую, не трэба...
     -- Хто?!
     --  Я  не  ведаю.  Ён  даслаe  мне  лiст  i  пры  iм  трыста  рублеe  з
патрабаваннем выдалiць вас,  бо вы перашкаджаеце. Там быe толькi адзiн сказ,
i там гаварылася, што  ен мае цiкавасць да панi Яноeскай, што яму карысна яе
смерць або замужаства з iм. I яшчэ там было сказана, што ен малады i моцны i
здолее e выпадку чаго заткнуць маю глотку.
     Схожасць  суддзi  з  тхаром  дапоeнiлася  раптам  яшчэ  i  смуродам.  Я
паглядзеe на  залiты  слязьмi твар  гэтай жывелы i, хоць  падазраваe, што ен
ведае  трохi больш, чым  кажа, з гiдлiвасцю адштурхнуe яго. Не мог я пэцкаць
рукi аб гэтага... Не мог. Iначай згубie бы павагу да сябе назаeжды.
     -- Вы яшчэ  адкажаце за гэта, -- кieнуe я ад дзвярэй. -- I такой агiдзе
падпадаюць пад час суда людзi! Бедныя мужыкi!
     ...Я ехаe  па дарозе праз лес i  меркаваe аб усiм,  што здарылася. Гэта
было  зараз  больш-менш  легка,  усе,  здаецца,  ставала  на месцы.  Вядома,
натхнiцель  палявання  не  Дубатоeк:  якая  яму  выгада,  ен  не  спадчыннiк
Яноeскай.  I  не  ахмiстрыня. I не няшчасная  вар'ятка e  сядзiбе Кульшаe. Я
перабраe  усiх, нават тых,  на каго  нельга было  i падумаць, бо стаe вельмi
недаверлiвы. Злачынец малады,  яму карысная або смерць Яноeскай,або  шлюб  з
ей. Значыцца, ен мае нейкае права на спадчыну.  Гэты чалавек, як  падазраваe
Свецiловiч, быe на бале e Яноeскiх, ен неяк уплываe на Кульшу.
     Толькi два чалавекi  адпавядалi eсяму гэтаму: Варона i Берман. Але чаму
Варона так па-дурному трымаe сябе са мною? Не, хутчэй за eсе гэта Берман. Ён
ведае  гiсторыю, ен мог  натхняць  нейкiх бандзюкоe  на гэта.  Трэба  толькi
даведацца, якая яму карысць ад смерцi Яноeскай.
     Але хто такiя Малы Чалавек  i Блакiтная  Жанчына  Балотных Ялiн? Галава
мая круцiлася, i eвесь час стаяла  e ей тое самае слова. "Рука..." "Рука..."
Чаму рука? Вось-вось  прыпомню... Не,  зноe адляцела. Ат, цемная  душа... Ну
што ж, трэба шукаць дрыкгантаe i eвесь гэты маскарад. I хутчэй.




     У той вечар з'явieся Рыгор, увесь перапэцканы брудам, потны i стомлены.
Пахмура сядзеe на пяньку перад палацам.
     --  Схованка  e лесе, -- буркнуe  нарэшце.  -- Сення я  даведаeся,  што
акрамя той сцежкi, дзе я тады вартаваe, есць другая, з поeдня. Толькi яна на
локаць пад  тванню. Я зайшоe у  самую пушчу, але тут нарваeся на непраходную
межытоку.  I не адшукаe слядоe праз яе... Разы два  ледзь не eтапieся. Залез
на верхавiну  самай вялiкай  хвоi  i бачыe  на тым баку  вялiзную галявiну i
сярод хмызоe i дрэe страху нейкай вялiкай будынiны. I дымок.  I адзiн  раз у
тым баку загiгатаe конь.
     -- Трэба будзе пайсцi туды, -- заeважыe я.
     --  Не,  толькi  без  глупстваe.  Там будуць мае  людзi.  I  няхай  пан
прабачыць, але калi  мы  спаймаем  гэтых паршыeцаe,  мы зробiм з  iмi  як  з
канакрадамi.
     Твар яго з-пад доeгiх касмылеe глядзеe на мяне з нядобрай усмешкаю:
     -- Мужыкi церпяць, мужыкi даруюць, мужыкi  e нас святыя. Але  тут я сам
патрабую,  каб  з  гэтымi... як  з канакрадамi: прыбiць асiнавымi цвiкамi да
зямлi рукi i ногi, а пасля такi  самы кол, толькi большы, -- у заднi праход,
да самага нутра. I ад хат iхнiх нават жарынкi не  пакiну, усе пушчу попелам,
каб  духу нават... каб духу iхняга  смярдзючага не  засталося.  -- Падумаe i
дадаe: -- I ты сцеражыся. Можа, i e тваей душы калiсьцi панскi дух  зашыбуе.
Тады i з табою так... пане.
     -- Дурань  ты,  Рыгор, -- холадна працадзie  я.  --  Свецiловiч таксама
панам быe, а eсе свае  кароткае жыцце  вас, елупняe,  ад  прагнай шляхты  ды
пыхатых  суддзяe  абараняe.  Чуe,  як  над iм  лямантавалi?  I  я  магу  так
загiнуць... за вас. Маeчаe бы лепей, калi Бог розуму пазбавie.
     Рыгор крыва пасмiхнуeся, пасля дастаe аднекуль са свiткi канверт,  такi
скамечаны, быццам яго з ваeчынай зяпы выцягнулi.
     -- Добра, не  крыeдуй...  Вось табе  лiст.  У Свецiловiча  тры  днi  як
ляжыць, бо так  на  канверце...  I  паштар  казаe, што  сення  занес табе да
Балотных Ялiн яшчэ i другi. Бывай, заeтра прыйду.
     Я на  месцы  раздзер  канверт.  Лiст быe  ад вядомага  знаeцы  мясцовай
генеалогii з губернi, да якога я  пiсаe. I e iм быe  адказ на  адно з  самых
важлiвых  пытанняe: "Шматпаважаны гасудар мой,  пан Беларэцкi.  Дасылаю  вам
звесткi  пра  чалавека, якiм  вы  цiкавiцеся.  Нiдзе  e  генеалагiчных  маiх
спiсках, як i e аксамiтных кнiгах, пра даeнасць роду Берманаe-Гацэвiчаe я не
знайшоe. Але e  адным  старым акце  я  натрапie  на звестку,  не пазбаeленую
цiкавасцi.  Выяeляецца,  што  e  1750 годзе  e справе  вядомага  вальнадумца
Нямiрыча  есць звестка пра  нейкага  Бермана-Гацэвiча,  якi  быe за ганебныя
eчынкi вырачаны на банiцыю --  выгнанне за межы былога каралеeства польскага
i  пазбаeлены  шляхецкiх  правоe.  Гэты  Берман  быe  зводным  братам  Яраша
Яноeскага,  што насie  мянушку "Схiзмат". Вы павiнны ведаць, што  са  зменаю
eлады старыя  выракi пазбаeлены чыннасцi, i Берман,  калi гэта нашчадак таго
Бермана,  можа  прэтэндаваць на  прозвiшча "Яноeскi",  калi  галоeная галiна
гэтага сямейства згасне. Прымiце запэeненне..." i г.д.
     Я  стаяe як аслупянелы  i eсе  перачытваe  радкi лiста, хоць ужо  моцна
сцямнела i лiтары расплывалiся перад маiмi вачыма.
     -- Ч-чорт!..  Усе  ясна. Берман,  наследнiк Яноeскай, агiдны мярзотнiк,
адмысловы нягоднiк.
     I раптам мне цюкнула e галаву:
     -- Рука... адкуль рука. Ага! У Малога Чалавека, калi ен глядзеe на мяне
праз акно, была рука, як у Бермана, такiя самыя доeгiя нялюдскiя пальцы.
     I  я кiнуeся  e палац. Па дарозе зайшоe да сваей спальнi, але лiста там
не  было.  Ахмiстрыня  казала,  што  лiст быe тут, павiнен быe быць тут. Яна
вiнавата  квахтала перада мною: яна  наогул  стала  пасля той ночы e  архiве
вельмi лiслiвай i мяккай.
     --  Не, пан, я не ведаю, дзе лiст. Не, на iм  не было паштовага кляйма.
Не, хутчэй за eсе лiст даслалi з  яноeскага наваколля, а  можа, з павятовага
мястэчка. Не,  тут  не было нiкога...  Вось  хiба  толькi  пан  Берман,  якi
заходзie сюды, думаючы, што пан дома.
     Я не слухаe яе  далей. Вочы мае прабеглi па бюро, дзе ляжалi раскiданыя
паперы, у  якiх, вiдаць, капалiся.  Пасля  гэтага я выбег з пакоя i пабег да
бiблiятэкi.  Там не было  нiкога, толькi кнiгi цэлым стосам ляжалi на стале.
Iх  нечакана кiнулi  для нейкай больш важлiвай справы. Тады я накiраваeся да
Бермана.
     I  тут сляды  паспешлiвасцi,  нават дзверы не  зачынены. Слабы агеньчык
сернiка кiнуe кружок  святла  на стол,  i я заeважыe  на iм адну пальчатку i
разарваны наeскос канверт, такi самы, як i e Свецiловiча тады, у той жахлiвы
вечар.
     "Пан Беларэцкi,  паважаны  брат. Я  мала  i  кепска  ведаю  пра  дзiкае
паляванне.  Але  eсе ж я  магу сказаць табе нешта цiкавае. Да таго ж, я магу
раскрыць табе адзiн сакрэт, таямнiцу некаторых цемных падзей у вашай хаце...
Магчыма,  гэта  проста выдумка, але мне здаецца, што  ты шукаеш не там,  дзе
трэба,  любенькi.  Небяспека  ва  eласным  палацы  панi Яноeскай. Калi хочаш
ведаць тое-сее  пра Малога  Чалавека Балотных Ялiн -- прыходзь  сення  e сем
гадзiн надвячоркам на тое месца, дзе загiнуe  Раман  i  дзе ляжыць яго крыж.
Там твой невядомы дабрадзей раскажа табе, у чым корань смяротных падзей".
     Я на хвiлiну завагаeся, прыпамятаeшы лес Свецiловiча, але доeга вагацца
нельга  было: гадзiннiк паказваe  без  пятнаццацi  сем. А  тут  яшчэ Бермана
няма... Куды  пайшоe? Калi ен i Малы Чалавек, i кiраeнiк  дзiкага палявання,
ен  павiнен вельмi занепакоiцца,  прачытаeшы перлюстраваны  iм  лiст.  Цi не
пайшоe ен замест  мяне  на  спатканне з  незнаемцам, каб замкнуць  яму  рот?
Цалкам  магчыма. А тут  яшчэ  вартаeнiк  на мае пытанне пра  Бермана паказаe
рукою  на паeночны захад, якраз у напрамку алеi i дарогi, што  вяла да крыжа
Рамана Старога.
     Я  пабег туды ж.  Ах, колькi я пабегаe за гэтыя  днi  i,  як  сказалi б
зараз, патрэнiраваeся!  Чорт  яго  бяры,  такi  трэнiнг,  разам з  Балотнымi
Ялiнамi! Ноч была трохi святлейшая, чым заeжды. Праменнi вялiзнага чырвонага
месяца  асвятлялi  часам,  прабiваючы  хмары, зямлю,  наeскос  падалi  памiж
чорнымi  стаeбурамi дрэe. Месяц стаяe над верасовымi пусткамi  такi вялiзны,
круглы,  чырвоны,  такi райскi, ззяючы, такога  вогненнага шчаслiвага колеру
была гэта  планета,  што  туга па  чымсьцi светлым, пяшчотным, непадобным на
гэтыя балоты i пусткi залiла мае сэрца. Быццам падплылi да зямлi i згаралi e
паветры нейкiя  невядомыя краiны,  гарады  з расплаeленага золата, i  быццам
было e iх iншае, не такое, як наша, жыцце.
     Месяц мiж тым, плывучы вышэй, паменшаe, збялеe i адразу пачаe раз-пораз
засноeвацца драбнюткiмi белымi хмаркамi, падобнымi  на кiслае малако. I  eсе
зноe  стала  халодным, змрочным i  таемным: хоць сядай ды  пiшы  баладу  пра
бабулю, якая ехала верхам, i пра таго мiлага коннiка, што сядзеe наперадзе.
     Прадраeшыся так-сяк  праз парк Балотных Ялiн, я выбieся на сцежку i eжо
амаль падыходзie да крыжа Рамана.
     Лес злева стаяe нiзкай змарнелай  сцяной,  насупраць  ад  крыжа  Рамана
маячыла постаць чалавека.
     I тут... я проста не паверыe сваiм вачам. Аднекуль раптам выраслi  ценi
коннiкаe. Яны павольна пад'язджалi да чалавека.  Усе  гэта рабiлася e поeным
маeчаннi, i мертвая халодная зорка гарэла над iхнiмi галовамi.
     У  наступны  момант гучна пралунаe  пiсталетны стрэл,  конi перайшлi  e
намет i змялi чалавечую постаць капытамi. Я быe уражаны. Я думаe, што пабачу
сустрэчу мярзотнiкаe, а пабачыe забойства чалавека.
     У вачах маiх пацямнела, i  калi я  ачуняe, то пабачыe, што коннiкаe ужо
не было.
     Жахлiвы нялюдскi крык прагрымеe недзе над  балотамi,  i  быe  у iм жах,
гнеe,  адчай  --  чорт  ведае што  такое. Але я  не спалохаeся. Мiж iншым, я
нiколi з тых часоe не баяeся. Усе жахлiвае, што я сустракаe пасля тых  дзен,
мне здавалася нявартай дробяззю.
     Асцярожна,  як змей, я папоeз да таго месца,  дзе цямнела  e траве тое,
доeгае.  Я  памятаю, што  я пабойваeся  засады,  сам жадаe  забiваць, што  я
плазаваe мiж асеннiх  траe,  выкарыстоeваючы кожную ямiнку, кожны байрак.  I
яшчэ я памятаю нават зараз, як смачна пах дробны палынок у траве. О,  як пах
тым'ян, якiя скразныя блакiтныя ценi ляжалi на зямлi! Якое добрае было жыцце
нават у гэтым агiдным месцы!  А  чалавек быe вымушаны плазаваць, як  гад,  у
траве,  замест  таго  каб вольна  дыхаць гэтым халодным  бадзерым  паветрам,
глядзець на месяц, распраeляць грудзi, хадзiць ад радасцi на руках, цалаваць
вочы любай.
     Месяц  свяцie на  мертвы  твар  Бермана.  Вялiкiя  рахманыя  вочы  былi
вырачаны, твар перакрыeлены грымасай нялюдскай пакуты.
     За што яго?  Няeжо  ен не вiнен? Я ж быe упэeнены, што  гэта ен. Ах, як
горка,  як  радасна пах  тым'ян!  Травы, нават памiраючы,  патыхаюць горка i
радасна.
     У  тую  ж  хвiлiну  я iнстынктыeна,  яшчэ не  разумеючы, у  чым справа,
паплазаваe назад. Я адпоeз даволi далека, калi пачуe далекiя крокi. Iшлi два
чалавекi. Я быe пад вялiкай нiцай вярбой. Стаe на  ногi (людзi не маглi мяне
заeважыць, я злiваeся са сцяною лесу), падскочыe, i, падцягнуeшыся на руках,
узлез на дрэва, i захаваeся e яго гушчары, як вялiзная дравесная жаба.
     Два ценi падышлi да забiтага. Месяц свяцie проста на iх, але твары былi
закрыты кавалкамi цемнай матэрыi.
     Дзieныя  гэта  былi  постацi:  у  старых  капцях,  у  чугах, з  доeгiмi
валасамi,  на якiх  ледзь трымалiся  плеценыя з  палосак скуры шапкi  (такiя
можна было бачыць у музеi месца Вiленскага). На плячах доeгiя плашчы.
     Яны падышлi да трупа i схiлiлiся над iм. Я чуe урыeкi iх размовы:
     -- Абодва трапiлi на адну i тую ж вуду... Лiкол... Х-хе, як яны, аднак,
паверылi гэтай дзiцячай  мянушцы.  I той паследыш, i  гэтая свiння. Лiкол...
даe iм Лiкол.
     I раптам адзiн з iх не eстрымаeся ад здзieленага eскрыку:
     -- Што такое?
     -- Глядзi, Пацук, гэта не той.
     -- Як не той, чаго ты брэшаш?
     --  А я  табе кажу, што  не  той. Гэта...  гэта  той  дзiвак,  што жыве
eпраeляючым у Яноeскай.
     -- Ах, чортава душа! Памылiлiся трошкi.
     --  За гэтую памылку, хлопча, -- змрочна адказаe адзiн, --  з нас Лiкол
галаву  здыме.  Непрыемна, браце. Два забiтых  -- гэта  жах.  Гэтым  можа  i
начальства зацiкавiцца.
     -- Але чаму ен з'явieся сюды замест  таго? Другi не адказаe. Яны пайшлi
ад трупа i сталi пад дрэвам пад самымi маiмi нагамi. Каб я пажадаe, я мог бы
апусцiць нагу i стаць на галаву кожнаму з iх, па выбару, або двойчы стрэлiць
з рэвальвера на такой адлегласцi, на якой i  дзiценак трапie бы. Я дрыжаe ад
хвалявання, але голас халоднага розуму казаe мне, што так рабiць нельга, што
я спалохаю астатнiх, што з паляваннем трэба канчаць  адным ударам, што зараз
трэба  сачыць за гэтымi. Хопiць, я нарабie  занадта  многа памылак,  i, калi
загiне  яшчэ  i  Надзея,  тады толькi i  застанецца, што пайсцi  e  Волатаву
прорву, скокнуць туды i пачуць, як вырвецца над табою з тванi з дзiкiм ровам
паветра.
     -- За што  ен так  ненавiдзiць гэтага Беларэцкага? -- спытаe  той, каго
клiкалi Пацуком.
     -- Думаю, за тое, што  Беларэцкi хоча ажанiцца з Яноeскай. А тады палац
з рук Лiкола eцячэ.
     -- Ды нашто ен яму, гэта ж трухлявая труна, а не будынак.
     -- Ну, гэта ты не кажы. Для Яноeскiх ен  карысцi не дае, гэта валоданне
роду,  а  вось  для старонняга  гэта  каштоeнасць.  Да  таго  ж,  ен  любiць
старажытнасць, спiць i бачыць сябе гаспадаром вялiзнага замка, як продкi.
     Яны  памаeчалi, пасля пыхкнуe агеньчык, i  да мяне пачалi  паeзцi сiвыя
кучары  тытуневага  дыму. Я  разумеe ужо,  што  пада  мною стаяць  шляхцюкi.
Дрэнная  мясцовая  мова,  якая  зрабiлася  грубай ад  барбарызмаe  польскага
паходжання, так i рэзала вуха. Галасы здавалiся мне знаемымi.
     -- Мне здаецца, --  буркнуe адзiн пасля працяглага маeчання, -- што тут
яшчэ адна прычына: хлопы.
     --  Маеш  рацыю. Калi заб'ем яшчэ i гэтага, яны прыцiхнуць, як мышы пад
венiкам.   А  то   дужа  нахабныя   сталi.  Нядаeнi  бунт,  пасля  забойства
eпраeляючага  Гарабурды.  Глядзяць  нахабна.  I асаблiва  сапсавалiся  пасля
прыезду Свецiловiча. Месяц пражыe тут, падла, а нашкодзie нам горш за пажар.
Чатырох  хлопаe  з рук суда выдраe, паскардзieся на двух дваран. А калi гэты
Беларэцкi прыехаe -- зусiм дрэнна стала. Сядзiць  у хлопскiх хатах, запiсвае
дурныя байкi, ляпае па плячы. Ну, нiчога, папрыцiхнуць  гэтыя  хамы, калi мы
таго здраднiка шляхты  прыдушым... Толькi трэба будзе  яшчэ  даведацца,  хто
правадыр гэтых нахабнiкаe. Я яму не дарую маiх спаленых стагоe.
     -- А мне  здаецца, што я ведаю, хто гэта. Гэта Кульшаe вартаeнiк Рыгор.
Гэткая нахабная мыса, як у ваeка. I павагi да цябе нiякай.
     -- Нiчога, рыгнецца i яму.
     Зноe памаeчалi. Пасля адзiн сказаe:
     --  А  ведаеш, Яноeскую  шкада.  Такую жанчыну давесцi да вар'яцтва або
забiць -- глупства. Такiм калiсь ногi цалавалi. Памятаеш, як яна  на  бале e
даeняй сукнi лебедзем плыла. Ух-х!
     -- Ды i пан шкадуе, -- дабавie другi. -- Але што зробiш.
     I раптам зарагатаe.
     -- Чаго ты?
     -- Не таго мы мякнулi. Не шанцуе нам, а яму  яшчэ горш. Ты памятаеш, як
Раман крычаe, калi яго e дрыгву загналi, казаe, што з-за труны нас  выдасць.
Аж, бачыш, маeчыць.
     I яны пайшлi ад дрэва. Я чуe яшчэ толькi, як Пацук сказаe басам:
     -- Нiчога, хутка i да гэтага наведаемся.
     Я саслiзнуe з дрэва  зусiм нячутна i рушыe за iмi. Бязгучна ступалi мае
ногi па траве, там-сям я нават плазаваe. I, вядома, я зноe  выявieся дурнем,
бо забыeся на тое, што e iх маглi быць конi. Яны зайшлi за грыeку хмызнякоe,
прыцiшыe крокi, баючыся нарвацца на iх, а праз хвiлiну пачуe пошчак падкоe.
     Калi я выдраeся  на  дарогу,  я  пабачыe  даволi  далека два ценi, якiя
шалена гналi коней ад крыжа Рамана на паeдзенны eсход.
     Думкi мае былi невяселыя: даведаeся, што  яны палююць  за Яноeскай i за
мною, што лiтасцi чакаць нельга, выпусцie двух бандзюкоe ды яшчэ так жорстка
памылieся e Бермане. I  сапраeды, я пераканаeся e тым, што ен цемны чалавек,
што ен  ускрыe мой  лiст i чагосьцi пайшоe  да месца, дзе i дастаe смерць. I
самы факт гэтай смерцi закрыe ад мяне eсе астатнiя яго правiны.  Але размова
дала  многа  цiкавага,  i,  перш  за  eсе,  я ведаe  зараз  аднаго  з дзiкiх
паляeнiчых.  Гiсторыя  са  спаленымi  стагамi выдала  яго. Стагi  спалiлi за
апошнiя  днi  e  шляхцюка Маркi  Стахевiча,  якога  я  бачыe  на  гулянцы  e
Дубатоeка. I  гэты чалавек быe тады секундантам Вароны. Няхай я  памылieся e
Бермане, але e  Вароне я не памыляюся, здаецца. I ен будзе  мой. Зараз трэба
толькi больш рашучасцi...
     А позна eначы дзiкае паляванне  караля  Стаха з'явiлася зноe. Зноe выe,
галасie, плакаe нечалавечы голас:
     --  Раман у  дваццатым  калене,  выходзь! Мы прыйдзем! Мы  скончым!  Мы
адпачнем пасля! Раман! Раман!
     I зноe я, схаваeшыся  за ганкам,  страляe у лятучыя ценi коннiкаe, якiя
мiльгалi e самым  канцы залiтай месячным  дымам алеi. Калi я стрэльнуe першы
раз  --  конi кiнулiся e гушчар i знiклi, як быццам iх нiколi не было.  Гэта
было падобна на жахлiвы сон.
     Трэба было канчаць. Я прыпомнie словы Маркi Стахевiча,  якiя той сказаe
пад  дрэвам, наконт абяцання Рамана выдаць забойцаe пасля  смерцi i падумаe,
што,  можа, Раман пакiнуe у хаце цi  на месцы сваей смерцi  нейкi доказ, якi
прагледзелi тады нават арлiныя вочы Рыгора.
     I калi Рыгор прыйшоe, мы рушылi з iм да месца забойства Рамана. Я добры
хадок, але ледзь паспяваe за гэтай доeгай фiгурай. Рыгор iшоe, як здавалася,
павольна, але  гэта  была не  павольнасць, а размеранасць  рухаe. I ногi  ен
ставie  не  так,  як  звычайныя  людзi,  а  наскамi  eнутр: так ходзяць  усе
прыроджаныя паляeнiчыя, i заeважана, што гэта  робiць кожны iхнi крок даeжэй
прыблiзна на дзюйм.
     Па  дарозе я  сказаe  яму,  што  чуe  размову Маркi Стахевiча  з нейкiм
Пацуком, i Рыгор злосна буркнуe:
     -- Людзi Вароны,  -- а пасля дадаe: -- А мы думалi, што "Лiкол..." гэта
пачатак прозвiшча. Пан не так распытваe. "Лiкол"  --  гэта, вiдаць, мянушка.
Трэба спытаць, каго клiкалi так, у панi Яноeскай. Калi  ведалi гэтую мянушку
Свецiловiч i нават Берман, значыцца, яна таксама павiнна ведаць.
     -- Я пытаe у яе.
     -- Ты пытаe у яе прозвiшча, ды i яшчэ пачатак яго, а не мянушку.
     Так мы дайшлi  да славутага i двойчы апiсанага мною месца, дзе застыe у
багне  бацька  Надзеi  Раманаeны.  Мы  пераварушылi  eсю  сухую  траву, хоць
глупствам было б шукаць тут нешта пасля двух год.
     I нарэшце падышлi да таго месца,  дзе невялiкi абрыeчык раптам  узносie
лугавiну над дрыгвой.
     -- Тут, -- сказаe Рыгор.
     Над самым  абрывам тырчаe  з  зямлi невялiкi  стаeбур, уломак ад дрэва,
якое калiсьцi расло тут. Каранi яго, як  магутныя  змеi, апляталi  абрыeчык,
спускалiся e дрыгву, быццам жадаючы напiцца, або проста вiселi e паветры.
     -- Цi рукi Рамана былi над паверхняй дрыгвы? -- спытаe я.
     Цяжкiя павекi Рыгора апусцiлiся, ен прыпамiнаe:
     -- Так,  былi. Правая была нават выцягнутая, ен, вiдаць, хацеe ухапiцца
за корань, але не дацягнуeся.
     -- А можа, проста кiнуe нешта туды, пад карэннi, дзе, бачыш, ямiна?
     -- Давай паглядзiм.
     I мы, трымаючыся за карэнне i збiваючы пазногцi зямлей, злезлi амаль да
самай дрыгвы, ледзь трымаючыся на маленькiх слiзкiх прыступках, што былi  на
стромым адхоне. Пад  карэннямi сапраeды  была ямiна, але там нiчога не было.
Расчараваны, я збiраeся быe лезцi наверх, але Рыгор спынie мяне:
     -- Ёлупы мы. Калi там сапраeды штосьцi  есць,  дык гэта пад глейкай. Ён
мог  кiнуць,  але  ж  два гады мiнула,  скляпенне гэтай  пячоркi асыпалася i
пахавала тое... тую рэч.
     Мы  пачалi драпаць  пальцамi eбiты глей, высыпаць яго  з пячоркi,  i --
хочаце верце, хочаце не -- хутка пальцы мае натрапiлi на штосьцi цвердае. На
далонi  маей ляжаe  партабак з "птушынага вока". Больш у пячорцы  нiчога  не
было.
     Мы выдрапалiся на лугавiну i асцярожна абчысцiлi з партабака руды глей,
перамешаны з глiнай. У партабаку
     ляжаe шматок  белай матэрыi, выдраны, вiдаць, зубамi. I на гэтай анучцы
былi невыразныя рудыя лiтары: "Варона забi..."
     Я знiзаe плячыма. Чорт ведае, што гэта было! Цi  сведчанне,  што Рамана
забie Варона, цi просьба да Вароны забiць кагосьцi. Рыгор паглядзеe  на мяне
халоднымi вачыма.
     -- З'ясавалi, пан Андрэй.  Загнаe яго  сюды  Варона.  Заeтра будзем яго
браць.
     -- Чаму заeтра? Можа, ен з'явiцца якраз сення.
     --  Сення пятнiца.  Пан забыe пра гэта. Бандзюка,  як  кажуць, шукай  у
царкве. Святыя надта ды  божыя.  Рэжуць з iмем святой тройцы на вуснах.  Яны
прыйдуць заeтра, бо страцiлi цярпенне. Iм патрэбна пазбавiцца  ад  цябе.  --
Памаeчаe,  вочы  спалахнулi  нядобрым  полымем:  -- Заeтра  нарэшце  прывяду
мужыкоe. З вiламi. I табе дамо. Калi з намi, дык да  канца. Будзем вартаваць
ля  паваленай агароджы. I eсiх  пакладзем,  усiх. Пад  самы  корань  чортава
семя...
     Мы пайшлi разам да Балотных Ялiн i там даведалiся, што Надзея Раманаeна
не адна. У  яе сядзеe пан Гарабурда. Яноeская за апошнiя днi eнiкала мяне, а
калi мы сустракалiся -- адвяртала пацямнелыя, сумныя, як асенняя вада, вочы.
     Таму  я праз  ахмiстрыню выклiкаe  яе e нiжнюю залу, дзе  Рыгор змрочна
глядзеe  на святога Юрыя, такi  самы магутны i высокi,  як статуя.  Яноeская
выйшла, i Рыгор сарамлiва падцягнуe пад крэсла ногi, бо натаптаe на падлозе.
Але  голас  яго па-ранейшаму быe грубы, калi  ен  звяртаeся да  яе, толькi e
глыбiнi нешта непрыкметна дрыжала.
     --  Слухайце, ясная панi.  Мы знайшлi караля Стаха.  Гэта Варона. Дайце
мне пару стрэльбаe. Заeтра мы скончым з iмi.
     -- Дарэчы, -- перабie я, -- я памылieся тады.  Я пытаeся e  вас, цi  не
ведаеце вы чалавека, прозвiшча якога пачынаецца з "Лiкол...". Зараз я пытаю,
цi не ведаеце вы чалавека, мянушка якога "Лiкол",  проста "Лiкол"? Гэта самы
небяспечны чалавек у гэтай бандзе, магчыма, нават натхнiцель.
     -- Не! -- раптам крыкнула яна, засунуeшы кончыкi пальцаe у рот. Вочы яе
пашырылiся, застыглi e тузе. -- Не! Не!
     -- Хто ен такi? -- змрочна спытаe Рыгор.
     --  Пашкадуйце, пашкадуйце  мяне! Гэтага не можа быць... Ён такi добры,
шчыры. Ён трымаe Свецiловiча i мяне на каленях. Тады наш дзiцячы язык не мог
вымавiць яго iмя,  мы яго перакручвалi, i з гэтага нарадзiлася мянушка, якой
мы называлi яго толькi мiж сабою. Нямногiя ведалi яе.
     -- Хто гэта? -- няeмольна сказаe Рыгор, рухаючы каменнымi скiвiцамi.
     I  тады яна заплакала.  Плакала eзахлеб, як  дзiценак. I  праз  рыданнi
нарэшце вырвалася:
     -- Пан Лiкол... пан Рыгор Дубатоeк.
     Я быe уражаны e самае сэрца. Я аслупянеe, я задыхаeся:
     --  Не  можа быць!  Што вы! Такi добры чалавек!  I, галоeнае, якая  яму
карысць!
     А памяць  паслужлiва  падсунула словы аднаго з  мярзотнiкаe пад дрэвам:
"Любiць старажытнае". I  нават  невядомае  "iчкi на..." з лiста  Свецiловiчу
раптам заканамерна ператварылася  e  любiмае прыслоeе Дубатоeка: "Балеснiчкi
нашы, што гэта робiцца на зямлi?!"
     Я працер вочы, адагнаe ачмурэнне:
     -- Не, не можа быць. Якая яму карысць, ен зусiм i не спадчыннiк панi.
     I тут адгадка блiскавiцай шуганула e маей галаве:
     -- Пачакайце  тут, Надзея  Раманаeна. Пачакай, Рыгор. Я  прайду да пана
Гарабурды. Пасля мне трэба будзе перабраць рэчы Бермана.
     -- Добра, -- сумна сказала Яноeская. -- Яго пахавалi eжо.
     I  я пабег па сходах. Думкi мае iшлi e  двух кiрунках. Першае: Дубатоeк
мог  дамовiцца з  Берманам  (толькi  чаму ен забie  яго?). Другое: Гарабурда
таксама мог неяк залежаць ад Дуботоeка.
     Iрвануe  дзверы.   Насустрач  мне  з  крэсла  eстаe  пажылы  мужчына  з
гамерычнымi ляжкамi. Ён здзieлена глядзеe на мой рашучы твар.
     --  Прабачце, пан Гарабурда, --  рэзка кiнуe я, як у вiр  скокнуe. -- Я
павiнен паставiць  перад  вамi  адно  пытанне. Пра  вашы  адносiны  з  панам
Дубатоeкам. Нашто вы далi гэтаму чалавеку так заeладаць вамi?
     Ён выглядаe  як спайманы на месцы крадзяжу.  Нiзкi лоб яго  пачырванеe,
вочы замiтусiлiся. Але, вiдаць, па маiм твары ен зразумеe, што жартаваць  са
мною нельга.
     -- Што зробiш... Вэксалi, -- замармытаe ен.
     I зноe я трапie у мiшэнь, мецячы e неба:
     --  Вы далi  пану Дубатоeку вэксалi пад  маентак Яноeскай, якi  вам  не
належыць.
     -- Гэта была такая мiзэрная колькасць грошай. Усяго  тры тысячы рублеe.
Псарня патрабуе так многа...
     Усе пачынала  ставаць на свае месца.  Пякельны план  Дубатоeка  яснеe у
маiх вачах.
     -- Па тэстаменту Рамана Яноeскага, -- замармытаe ен, абiраючы дрыжачымi
пальцамi   нешта  з  вiзiткi,  --  устаeлена   такая  субстытуцыя.  Спадчыну
атрымлiваюць  дзецi  Яноeскай... -- I жаласна  глянуe мне e вочы.  -- Iх  не
будзе. Яна ж памрэ... Яна хутка памрэ... П-пасля iх -- муж.  А яна вар'ятка,
хто з ей  ажэнiцца?..  Пасля, наступная  прыступка, апошнiя  Яноeскiя. А  iх
няма, няма  пасля  смерцi  Свецiловiча.  А  я  сваяк  Яноeскiх па пралцы,  з
жаночага, так  бы мовiць, боку. Калi не будзе дзяцей i мужа -- палац мой. --
I ен заенчыe: -- Але як  я мог чакаць?  Я  eвесь у вэксалях. Я такi няшчасны
чалавек.  I большасць папер скупie пан Рыгор... I яшчэ тры тысячы даe. Зараз
ен тут будзе гаспадаром.
     --  Паслухайце, -- холадна кiнуe  я, -- тут была, есць i  будзе  толькi
адна гаспадыня, панi Надзея Яноeская.
     -- Я не спадзяваeся на спадчыну. Яноeская eсе ж магла выйсцi замуж... I
я даe Дубатоeку даeгавое абавязацельства пад забеспячэнне палаца.
     -- Добра. Сорам з вамi нават не начаваe. Але  няeжо вы  не ведаеце, што
гэта нядзейсны з фiнансавага боку eчынак? Што гэта крымiнал?
     -- Не, не ведаю. Я быe рады.
     -- А вы  ведаеце, што  вы  штурхнулi  Дубатоeка на жахлiвае злачынства,
якому i наймення на чалавечай мове  няма. Чым вiнавата бедная дзяeчына,  што
вы пажадалi пазбавiць яе жыцця?
     --  Я  падазраваe, што  гэта злачынства, -- разрумзаeся ен.  -- Але мая
псарня...
     --  Гнiда  вы! Рук толькi  пэцкаць  не  хочацца.  Вамi  будзе  займацца
губернскi  суд.  А  пакуль  што я сваей  уладай засаджу  вас  на  тыдзень  у
сутарэнне гэтага  дома,  каб  вы  не маглi  папярэдзiць iншых мярзотнiкаe...
Пакуль скончыцца гэтая справа.
     -- Гэта гвалт, -- заскуголie ен.
     -- Што вы ведаеце  пра насiльства? -- кiнуe я  яму. -- Што вы  ведаеце,
смоeж?
     Праз  паeгадзiны  Рыгор  заштурхнуe Гарабурду e скляпенне без  акон пад
цэнтральнай часткай будынка. Жалезныя дзверы з грукатам зачынiлiся.




     Агеньчык свечкi  маячыe недзе далека за цемнымi шыбамi. Калi я  падымаe
вочы, я бачыe поруч з iм адбiтак свайго твару з рэзкiмi ценямi e вачанiцах.
     Я разбiраe паперы Бермана. Мне здавалася eсе ж, што  я змагу адшукаць у
iх  нешта цiкавае. Берман быe  занадта складаны  характар, каб  жыць простай
авечкай.
     I  вось  я  з  ведама гаспадынi выцягнуe усе  паперы з  бюро  на  стол,
пераклаe на  яго  ж кнiгi, лiсты, дакументы  i сядзеe, чхаючы ад  пылу,  якi
густа eкрываe гэтыя рэлiквii.
     Цiкавага было, аднак, мала.  Трапieся  лiст  ад  мацi Бермана, дзе  яна
прасiла аб  дапамозе,  i чарнавiк лiста Бермана ей, дзе ен пiсаe, што на яго
eтрыманнi  знаходзiцца брат, што брат цяпер не перашкаджае мацi жыць так, як
яна  хоча, а  e астатнiм  яны -- квiты. Гэта было дзieна:  якi  брат, дзе ен
зараз?
     Пасля  я  адшукаe  нешта  накшталт  дзеннiка,  дзе  поруч  з  грашовымi
выдаткамi i вельмi разумнымi заeвагамi па беларускай гiсторыi  я  прачытаe i
такiя-сякiя разважаннi Бермана. Вось некаторыя:
     "Паeночна-Заходнi край як  паняцце  -- фiкцыя.  Справа, магчыма, у тым,
што ен крывей i мозгам сваiм служыць iдэi  цалкам  усяго космасу, а не пяцех
губерняe,  расплачваецца  за eсе i  гатуе  e глыбiнi сваей  новага Месiю для
eратавання  людской пароды. Таму яго лес  -- пакутаваць. Справа,  аднак,  не
датычыцца лепшых яго прадстаeнiкоe, людзей сiлы, арыстакратаe духу".
     -- Бач ты, рыцар духу, чалавек сiлы e прадзертых портках, -- буркнуe я.
     "Адзiная любоe мая -- брат. Часам  мне здаецца, што  eсе астатнiя людзi
есць карыкатуры на  яго,  i патрэбны  чалавек,  якi перарабie бы eсiх на яго
капыл.  Людзi  павiнны быць  людзьмi цемры.  Тады  e  iхнiх арганiзмах лепей
высоeваецца  наперад  тое цудоeна  жывельнае,  што мы  павiнны  зберагаць  i
любiць.  Хiба  генiй не аддзяляецца ад iдыета  толькi фiгавым  лiстком,  якi
прыдумалi  самi  людзi. Беларэцкi  мяне  раздражняе  сваей  звычайнасцю,  i,
дальбог, для яго было б лепей, каб ен хутчэй знiк".
     I яшчэ адзiн запiс:
     "Грошы -- эманацыя чалавечай улады над статкам iншых  (на жаль!). Трэба
было б  навучыцца  рабiць  мазгавую кастрацыю  eсiм, хто не варты  свядомага
жыцця. А лепшым даваць бязмернае шчасце, бо такая штука, як  справядлiвасць,
не  прадугледжана самой прыродай. Так i са мною.  Мне патрэбен спакой, якога
тут  больш,  нiж дзе-небудзь,  i  грошы,  каб  вынасiць  iдэю, дзеля  якой я
з'явieся на свет, iдэю вялiкапышнай i надзвычайнай  несправядлiвасцi.  I мне
здаецца,  што  першай  прыступкаю магла б быць  перамога над  тым,  да  чаго
iмкнецца мае цела i што, аднак, неабходна знiшчыць,  над гаспадыняй Балотных
Ялiн.  Яна  eсе  адно  асуджана сляпым  лесам  на знiшчэнне.  На  ей праклен
спраeджваецца з'яeленнем  дзiкага палявання пад  мурамi  палаца.  Яна  больш
трывалая,  нiж  я  думаe, дагэтуль  не  звар'яцела.  Кароль  Стах  слабы,  i
выправiць  яго  памылкi суджана мне. I, аднак, я раeную яе  да  eсiх маладых
людзей i асаблiва  да Беларэцкага.  Учора  страляe  па  iм i быe вымушаны на
рэтыраду. Дрэнна страляю".
     Наступны лiсток:
     "Магчыма,  калi  я выканаю  ролю  боскай  сiлы,  вышэйшага  наканавання
(бывала ж такое са звычайнымi смертнымi), духi зла пакiнуць гэтыя мясцiны, i
я стану гаспадаром. Пераконваe калiсь Беларэцкага, што галоeная небяспека --
паляванне. А якая небяспека ад зданяe? Iншая справа Малы Чалавек.
     Золата,  золата!  Тысячы панегiрыкаe  трэба  спяваць  уладзе  тваей над
душамi  людзей.  Ты  eсе:  пялюшка дзiцяцi,  купленае  табою цела  дзяeчыны,
сяброeства, любоe i  eлада, мозг найвялiкшых генiяe, нават  прыстойная яма e
зямлi. I да eсяго гэтага я праб'юся".
     Я скамячыe паперкi i да болю сцiснуe пальцы:
     -- Брыдота!
     I раптам сярод iншых  паперак рука мая натрапiла на  складзены e чатыры
столкi аркуш  пергаменту. Я расклаe яго на каленях i толькi галавою хiтануe:
гэта быe  план будынка  e Балотных Ялiнах,  план  ХVI стагоддзя.  I на гэтым
плане выразна  было азначана, што слухавак у мурах палаца  аж  чатыры, i яны
так схаваны e  плафоне, што адшукаць iх нiяк нельга. Мiж  iншым,  адна з  iх
вяла  ад  сутарэнняe  пад  палацам  да  пакоя ля  бiблiятэкi  (напэeна,  каб
падслухоeваць размовы вязняe), а другая  злучала бiблiятэку, закiнутыя пакоi
для слуг  на першым паверсе  i...  пакой, у якiм  жыла Яноeская. Дзве другiя
былi невядома дзе: выхады iхнiя былi e калiдоры, дзе жылi я  i Яноeская, але
далейшы iх ход быe старанна зацерты пальцамi.
     Мярзотнiк адшукаe план у архiве i схаваe яго.
     I  было  яшчэ тое-сее цiкавае.  У  вонкавым  муры палаца была  пустэча,
выразна быe адзначаны вузкi праход i тры  нейкiя клетушкi. А выхад з прахода
быe намечаны якраз за павароткай калiдора, дзе  я калiсьцi аддзiраe дзверы e
сапраeды забiтым пакоi.
     Я  лаяeся так, як нiколi e жыццi. Шмат непрыемнасцей мiнула б, калi б я
абстукаe там сценкi, абшытыя  панелямi.  Але не позна было i зараз. Я схапie
свечку, глянуe на гадзiннiк  (палова  на адзiнаццатую ночы)  i  хутка  пабег
пераходамi да свайго калiдора.
     Стукаe я, напэeна,  з палову гадзiны, пакуль не натрапie на месца, якое
адказала на  стук  гулкiм  водгукам, быццам я  лупie  дно бочкi. Я  шукаe на
панелi месца, за якое можна eзяцца  i аддзерцi яе ад  астатнiх, але дарэмна.
Пасля пабачыe  у адным месцы легкiя драпiны, пакiнутыя як быццам нажом. Таму
я дастаe сцiзорык i пачаe торкаць  iм  у ледзь прыкметныя шчылiны  мiж гэтай
часткай панелi i  астатнiмi.  Даволi хутка мне eдалося намацаць  лязом  нажа
нешта,  што паддавалася. Я нацiснуe мацней -- нешта зарыпела, i пасля панель
павольна пачала паварочвацца вакол свайго цэнтра, кажучы мне вузкую шчылiну.
Я  паглядзеe на адваротны  бок панелi e тыя месцы, куды торкаe лязом, -- там
была глухая  дошка,  знутры панель адчынiць на калiдор  было нельга. Я нават
спусцieся быe унiз  прыступак на  пятнаццаць, але дзверы  за спiною  жаласна
заспявалi, я пабег да iх i якраз своечасова паспеe прытрымаць iх  нагою, каб
яны  не  захлопнулiся.  Не,  аставацца  e нейкай  пацуковай нары  аднаму,  з
пагрозай  прасядзець тут да другога  прышэсця, ды яшчэ з абгаркам свечкi  --
гэта было глупствам.
     Таму я пакiнуe дзверы напаeзачыненымi, паклаeшы ля восi eласную хустку,
а  сам  сеe  непадалек  на  падлогу,  паклаeшы на  каленi рэвальвер.  Свечку
давялося загасiць, бо святло яе магло спудзiць  iстоту, калi б  яна задумала
вылезцi з  патаемнага ходу.  I, аднак, свечка  за  павароткай калiдора, якая
гарэла  eсю  ноч, хоць цьмяна,  але  асвятляла калiдор, ды i  e  акно  лieся
няпэeны шэры водблiск.
     Не ведаю, колькi я так праседзеe, уткнуeшы  падбароддзе  e каленi. Было
каля  дванаццацi,  калi  раптам дрымота  пачала падаць на мяне,  навальвацца
цяжарам, стуляць павекi. I  я  eпарта дзюбаe носам, як нi намагаeся змагацца
са сном:  далiся  мне  e знакi мiнулыя  бяссонныя ночы. У  адзiн  з момантаe
прытомнасць адмовiла мне, i я правалieся кудысьцi e цемную душную бездань.
     Вы спрабавалi калi-небудзь спаць  седзячы,  прыцiснуeшы спiну  да  мура
або, лепей,  да дрэва? Паспрабуйце. Вы  пераканаецеся, што пачуцце падзення,
якое вы часам адчуваеце, лежачы пад цеплай коeдрай, есць шостае пачуцце, што
перайшло нам у спадчыну ад  продка нашага, малпы, што яно было ей неабходна,
каб не eпасцi  з  дрэва. I, седзячы ля дрэва, вы e сне будзеце падаць вельмi
часта,  i  адкрываць вочы, i зноe засынаць. I нарэшце дзieныя сны авалодаюць
вашай душой, знiкне мiльен  год чалавечага iснавання,  i вам здасца, што пад
дрэвам дапатопны мамант iдзе на  вадапой i вочы пячорнага  мядзведзя  гараць
з-пад скалы.
     Прыблiзна e  такiм настроi быe i я. Сны...  Сны... Мне здавалася, што я
сяджу  з доeбняю на  каленях недзе  на дрэве  i  мне страшна злезцi, бо пада
мною,  па зямлi, iдзе нейкi пiтэкантрап. I ноч, i стогнуць ваeкi за дрэвамi.
У той самы момант я eпаe i раскрыe вочы.
     Проста  e   паeцемры  рухалася  паeз  мяне   дзieная  iстота.   Зяленае
старадаeняе  eбранне было  e пыле  i павуцiннi,  галава, доeгая,  выцягнутая
назад, як  боб, задуменна апушчана,  павекi,  як у жабы, ледзь  не закрывалi
журботныя вочы,  а рукi былi апушчаны eнiз,  i доeгiя-доeгiя пальцы iх амаль
даставалi да зямлi.
     Малы  Чалавек Балотных Ялiн прамiнуe мяне i праплыe далей, а я сачыe за
iм  з рэвальверам. Будынак быe яму, вiдаць,  добра знаемы. Ён  адчынie акно,
пасля другое, пасля вылез у адно. Я высунуe за iм галаву i пабачыe, што гэта
iстота  з  малпячым спрытам iдзе па вузкiм, у  тры пальцы, карнiзе. Ён амаль
бег, як павук, з нечалавечай жвавасцю. Па ходзе справы ен адшчыкнуe з галiны
лiпы,  якая падыходзiла  да  сцяны,  некалькi плодзiкаe. Пачамкаe  iх. Адной
рукой ен дапамагаe сабе рухацца. Пасля  ен  зноe пралез  у калiдор,  зачынie
вокны i павольна  рушыe кудысьцi калiдорам,  страшны e сваей нечалавечнасцi.
Аднойчы мне пачулася нейкае мармытанне,  Малы  Чалавек хлопнуe сябе па лбе i
знiк у цемры, куды  не даставала святло  далекай свечкi. Я хутка накiраваeся
за iстотай,  бо  баяeся  знiкнення. Калi я апынуeся e цемры,  я пабачыe  два
ззяючых вокi, што глядзелi з кута з невымоeнай пагрозай.
     Я кiнуeся да яго, але яно застагнала цяжка i пабрыло кудысь, хiстаючыся
на нагах. Утаропiла на мяне свой позiрк, пасварылася пальцам.
     Аслупянеeшы на iмгненне,  я апамятаeся, дагнаe Малога Чалавека i схапie
яго за плечы. I радасна страпянулася мае сэрца, бо гэта не была здань.
     Калi я выцягнуe гэтую iстоту на святло, яна торкнула сябе пальцам у рот
i сказала няпэeным рыпячым голасам:
     -- Гам-гам!..
     -- Ты хто такi? -- трасянуe я яго за плечы.
     I Малы Чалавек, былая здань, адказаe завучана:
     -- Я Базыль. Я Базыль.
     I раптам хiтрасць, якая бывае i e iдыетаe, асвяцiла яго вочы:
     -- Я вас... бачыe. Гы-гы! Я сядзеe пад сталом... пад сталом, брат  мяне
кармie. А вы раптам -- шась!
     I  зноe  зачамкаe  вялiзным,  да  вушэй,  ротам.  Я зразумеe  усе.  Два
мярзотнiкi  --  кiраeнiк дзiкага палявання i  Берман  -- дадумалiся,  уласна
кажучы, да  аднаго i  таго ж  самага. Берман,  якi ведаe,  што ен з'яeляецца
сваяком Яноeскай, прыехаe у Балотныя Ялiны i тут напаткаe план хадоe у мурах
i слухавак. Пасля гэтага ен  таемна паехаe у  горад i, кiнуeшы  мацi на волю
лесу, прывез сюды брата, якi не таму  eнiкаe людзей, што  любie самоту. Брат
проста быe  непапраeным iдыетам,  i нездарма e клубе здзiвiлiся яго дрэннаму
выхаванню  (Берман, вядома,  прывез  у  клуб  не  брата,  а нейкага захожага
чалавека).  Калi  ен  прывез  яго  сюды,  ен  змясцie  яго  e  сваiм  пакоi,
карыстаючыся тым, што да яго нiхто не заходзie, i загадаe сядзець  цiха. Пад
час аднаго з гадаванняe я i заспеe iх на месцы злачынства. Малы Чалавек тады
сядзеe пад сталом, i я мог бы схапiць яго, працягнуeшы руку.
     Уначы Берман заводзie  яго e хады, i  той крочыe  па начных  пераходах,
абуджаючы e слухаeках гукi, якiя чулi жыхары дома.
     Зрэдку яго выпускалi i e  калiдор: у гэтым  выпадку ен апранаe назнарок
пашыты стары eбор, а Берман чакаe яго ля адчыненых дзвярэй ходу, бо адчынiць
iх  Малы Чалавек не  мог.  Сяды-тады яму  дазвалялi  пагуляць  i  на  свежым
паветры.  З малпячым,  а  хутчэй з  павучыным спрытам  ен бегаe  па карнiзах
будынка, глядзеe у асветленыя вокны  i, у выпадку трывогi, маланкава  знiкаe
за шматлiкiмi кутамi будынка.
     Яму  тым  лягчэй  было гэта  рабiць,  што e  яго  пячорным мазгу  зусiм
адсутнiчаe iнстынкт самазахавання. Ён iшоe па гэтым карнiзе  так раeнадушна,
як мы часам, забаeляючыся, iдзем па чыгуначнай рэйцы.
     Пад час адной такой пагулянкi i адбылося яго спатканне са  мною. Што  ж
здарылася пасля? "Лiкол"  даслаe мне лiст, у якiм, каб выбавiць мяне з хаты,
рэкнуe здуру, што ведае штосьцi пра Малога Чалавека. Берман, якi  апошнi час
сачыe за мною, прачытаe лiст i пайшоe на месца сустрэчы, каб неяк  дамовiцца
з невядомым. Там яго  палiчылi за мяне,  i адбылася трагедыя, познiм сведкам
якой я быe.
     А карла сядзеe усе  гэтыя днi e хадах, не  маючы змогi вылезцi, i зусiм
заслаб з голаду.  Каб я не адчынie дзверы -- ен, напэeна, памер бы, так i не
здагадаeшыся, чаму пакiнуe яго той, што заeжды яго гадаваe i песцie.
     Што мне было рабiць з iм?  Няшчасны малы  iдыет не быe вiнен у тым, што
яго стварылi  такiм  на  свет. Тут  ен  i  выбывае з  нашага  апавядання.  Я
нагадаваe яго, абвясцie Яноeскай аб канчыне аднаго з прывiдаe, якiя насялялi
палац Балотных Ялiн,  i наступнага дня адаслаe яго e  павятовую бальнiцу для
вар'ятаe.
     I  eпершыню  гэтым  вечарам  я  бачыe,  што  надзея загарэлася e  вачах
гаспадынi Балотных Ялiн цеплым, пакуль што яшчэ слабым агеньчыкам.




     -- Ты, Рыгор?
     -- Я, Андрусь. Праeдзiвей, мы.
     Я працягнуe  Рыгору руку. Гэта ноч, пасля той, у якую  я спаймаe Малога
Чалавека,  была першай  за  eвесь час бясхмарнай месячнай ноччу. Поeны месяц
залiваe  тарфяныя балоты,  пусткi, парк Балотных  Ялiн  блакiтным  срэбрам i
далека-далека блiшчаe  у  акенцы нейкай самотнай хаты.  Ноччу пахаладзела, i
зараз балоты "пацелi", нараджаючы e ямiнках касмылi белых рухлiвых туманоe.
     Рыгор выступie з-за хмызоe, якiя ляжалi  ля паваленай агароджы, а за iм
з'явiлiся з цемры людзi, чалавек дванаццаць.
     То  былi  мужыкi. Усе  e  кажухах  мехам  наверх,  у  аднолькавых белых
магерках, з аднолькавымi чырвонымi лапамi.
     I eсе яны e  месячным  святле  былi на адзiн твар:  як быццам сама гэта
зямля  адначасова  нарадзiла iх.  У двух  я пабачыe доeгiя  стрэльбы,  як  у
Рыгора,  адзiн  трымаe  у  руках  пулгак,  астатнiя  былi  eзброены  доeгiмi
рацiшчамi i вiламi, а адзiн нават простай дубiнай.
     -- Гэта хто? -- здзieлена спытаe я.
     -- Мужыкi, -- нутром прагудзеe Рыгор. -- Хопiць цярпець. Два тыднi таму
дзiкае паляванне  затаптала на верасовай пустцы  брата  вось гэтага  мужыка.
Мiхалам яго завуць.
     Мiхал сапраeды нагадваe "Мiхала -- бурага дзедзiна". Глыбокiя маленькiя
вочкi, скулы шырокiя, рукi  i ногi -- не  горш як у Дубатоeка. Вочы яго былi
чырвонымi i  апухлымi, рукi так сцiснулi вiлы, што  аж суглобы пальцаe сталi
белымi. Глядзеe ен змрочна i пахмура, але разумна.
     -- Хопiць,  --  зноe  сказаe  Рыгор.  -- Зараз нам  толькi  памiраць  i
засталося.  А памiраць  мы  не  хочам.  I ты,  Беларэцкi,  калi  што-небудзь
заeважыш,  маeчы. Гэта  справа наша.  I Бог  дазваляе  на  канакрада -- усiм
мiрам. Сення мы iх адвучым не толькi людзей таптаць, але i хлеб есцi.
     -- Гэта eсе?
     --  Не, -- сказаe мой наваз'яeлены Чортаe Бацька, --  гэтыя, на  чале з
Мiхалам,  застануцца тут,  пад  тваей рукою. А  мае чакаюць ля  балота,  што
акружае  Яноeскую пушчу, ля Ведзьмаковай ступы. Там яшчэ  два дзесяткi. Калi
яны  пойдуць там -- мы iх  сустрэнем, калi яны  пойдуць невядомай нам, iншай
дарогай  -- сустрэнеце вы. Мы  трымаем пад увагай пушчу, Халодную лагчыну  i
пусткi,  што  поруч.  Вы  -- Балотныя  Ялiны. Сустрэча,  калi  што такое,  у
Халоднай лагчыне. Калi спатрэбiцца дапамога -- дасылайце чалавека.
     I Рыгор знiк у цемры.
     Мы  зрабiлi засаду. Я загадаe шасцi мужыкам размясцiцца паабапал дарогi
ля  самай  паваленай агароджы,  тром -- трохi  далей.  Атрымаeся мяшок, або,
лепей,  нерат.  Трое павiнны былi,  у  выпадку чаго, перагарадзiць паляванню
шлях адступлення. Сам я стаe за вялiкiм дрэвам ля самай сцежкi.
     Я  забыeся яшчэ сказаць, што  на  кожнага  з нас  было па  тры паходнi.
Дастаткова было, каб асвятлiць, у выпадку патрэбы, усе.
     Мае  людзi e  шкурах  як  ляглi, так i  зраслiся з зямлею, нельга  было
адрознiць  iх  ад звычайных купiн, а шэрая аeчына злiвалася з шэрай, забiтай
восенню, травой.
     Так мы ляжалi  даволi  доeга.  Месяц плыe над  балотамi, мiльгацелi там
нейкiя блакiтныя iскры, туман то сплываe у суцэльную, каню па калена, смугу,
то зноe распаeзаeся.
     Яны з'явiлiся, як заeжды, нечакана.  Два дзесяткi  туманных коннiкаe на
туманных конях. Бязгучна i грозна насоeвалiся яны. Не звiнелi цуглi, не чуць
было чалавечых галасоe. Бязлюдная маса  рухалася да нас. Развявалiся  доeгiя
валасы i плашчы. Паляванне iмчала.
     А наперадзе, як раней, скакаe кароль Стах, прыкрыeшы капелюхом твар. Мы
чакалi, што  яны прылятуць, як вецер,  але  крокаe за  сто яны... спешылiся,
павазiлiся  ля конскiх ног, i, калi паехалi  пасля гэтага, паехалi павольным
крокам, да нас даляцеe зусiм нечаканы пасля маeчання ляск капытоe.
     Павольна  наблiжалiся  яны.  Вось  мiнулi  дрыгву,  вось  пад'ехалi  да
агароджы, вось мiнулi яе. Кароль Стах ехаe проста  на мяне, i я пабачыe, што
твар яго белы, як крэйда.
     Вось ен амаль ля майго дрэва.  Я ступie з-за яго i eзяe каня за аброць.
Адначасова левай рукою, у  якой акрамя рэвальвера быe у мяне стэк, я пасунуe
ягоны капялюх на патылiцу.
     Трупна-бледны, глядзеe на мяне вялiкiмi мертвымi вачыма твар Вароны. Ад
нечаканасцi ен, напэeна, не ведаe, што рабiць, але затое я добра ведаe гэта.
     -- Дык гэта вы кароль Стах? -- спытаe я цiха.
     I перацягнуe яго стэкам па твары.
     Конь Вароны стаe дыбкi i кiнуeся ад мяне e натоeп.
     У той самы момант грымнулi стрэльбы засады, i eсе закруцiлася e шаленым
моры  агню. Уставалi дыбкi  конi,  падалi коннiкi,  хтосьцi  нема крычаe.  Я
запамятаe толькi твар  Мiхала, якi  хладнакроeна цэлieся з  доeгай стрэльбы.
Сноп агню вырваeся з яе. Потым праплыe перада мною твар скуластага  хлопца з
доeгiмi касмылямi валасоe, што падалi  на лоб. Хлопец гэты працаваe  вiламi,
як на таку, пасля eзняe iх i з жахлiвай сiлай усадзie у жывот каня, што стаe
на дыбкi. Коннiк, конь i хлопец упалi разам. А я стаяe i, нягледзячы на тое,
што стрэлы нарэшце  загучалi i з iхняга  боку,  што кулi пасвiствалi ля маей
галавы, на выбар страляe па коннiках, што  мiтусiлiся e нашым коле. Ззаду iх
таксама палiвалi агнем.
     -- Браткi, нам здрадзiлi!
     -- Даскакалiся!
     -- Ратуйце!
     -- Божа! Божухна!
     На  тварах гэтых бандзюкоe я пабачыe  жах, i  радасць  помсты авалодала
мною. Iм трэба было думаць  раней пра тое, што адплата прыходзiць. Я  бачыe,
як чалавек з дубiнай удзерся e сярэдзiну коннага натоeпу i бie  ею наводмаш.
Уся   застарэлая  ярасць,   усе   доeгацярпенне  зараз  выбухнула  прыпадкам
нечуванага запалу, баявой  смеласцi. Хтосьцi рыeцом сцягнуe з сядла аднаго з
паляeнiчых, i конь пацягнуe яго галавою па карэннях.
     Праз  дзесяць  хвiлiн усе  было  скончана.  Конi  без  седакоe працягла
гiгаталi, пехцярамi ляжалi  на зямлi забiтыя i  параненыя. Толькi Варона, як
д'ябал,  круцieся  сярод мужыкоe, адбiваючыся мячом. Рэвальвер ен зацiснуe у
зубах.  Бie  ен  вельмi  добра.  Пасля  пабачыe у  натоeпе  мяне.  Твар  яго
перакрывieся такой жахлiвай нянавiсцю, што нават зараз я памятаю яго i часам
бачу e сне.
     Стаптаeшы канем аднаго з сялян, ен схапie рэвальвер:
     -- Трымайся, падла! Адняe яе! Табе таксама не мiлавацца!
     Селянiн з доeгiмi вусамi пацягнуe яго за нагу з каня.  I толькi  таму я
не eпаe на зямлю з дзiркай у чэрапе. Варона зразумеe, што яго зараз сцягнуць
з каня, i стрэлам ва eпор паклаe на месцы даeгавусага.
     I тады  я, паспеeшы eставiць новыя патроны,  высадзie  у яго  eсе шэсць
куль. Варона  хiтнуeся  e  сядле,  хапаючыся  рукамi за паветра, але  eсе  ж
паварацie  каня, збie на зямлю скуластага  хлопца  i  памчаe  у напрамку  да
балот. Ён усе хапаeся рукамi за паветра, але яшчэ сядзеe  у  сядле i разам з
сядлом (вiдаць, лопнула папруга) з'язджаe набок, пакуль не  павiс паралельна
зямлi.  Конь  збочыe,  i галава  Вароны з  маху  eдарылася аб  каменны  слуп
агароджы.
     Варона  з'ехаe  з сядла  i гопнуeся  аб  зямлю, застаeся ляжаць  на  ей
нерухомы, мертвы.
     Разгром быe поeны. Страшнае дзiкае паляванне  ляжала на зямлi, разбiтае
рукамi звычайных мужыкоe у  першы  ж  дзень, калi яны трошкi паднатужылiся i
паверылi сваiм  прымхлiвым мазгам, паверылi, што нават супраць зданяe  можна
eстаць з вiламi e руках.
     Я  прайшоe  па  месцы бойкi.  Коней  сяляне  зводзiлi eбок.  Гэта  былi
сапраeдныя  палескiя дрыкганты,  парода, ад якой зараз нiчога  не засталося.
Усе e палосах i  плямах, як рысi або леапарды, з  белымi  ноздрамi i вачыма,
якiя  адлiвалi  e  глыбiнi  чырвоным  агнем.  Я  ведаe,  што   гэтая  парода
вызначаецца  дзieнай  трывалай машыстай  iнахаддзю i пад час  намету  iмчыць
вялiзнымi скачкамi, як алень.  Не  дзiва,  што e тумане мне такiмi вялiзнымi
здавалiся iхнiя скачкi.
     I яшчэ  дзве  разгадкi  прыйшлi нечакана.  Па-першае, ля сядла  кожнага
паляeнiчага вiселi  чатыры глыбокiя аeчынныя  торбы, якiя, вiдаць, у выпадку
патрэбы,  можна было надзець на ногi коням i завязаць ля бабак. Крок рабieся
зусiм бязгучны. Па-другое: сярод  трупаe i параненых я пабачыe на  зямлi тры
чучалы, апранутыя  так, як i паляeнiчыя, у старыя капелюхi з пер'ямi, кабцi,
чугi, але прывязаныя вяроeкамi да сядла. Людзей у Вароны, вiдаць, не хапала.
     Але i нашы страты былi  значныя. Мы нiколi не перамаглi б  гэтай  банды
прафесiянальных  ваякаe,  каб  не нечаканасць нашага нападу. Але  нават  i з
гэтым атрымалася  дрэнна: мужыкi ваяваць  зусiм  не eмелi.  Скуласты хлопец,
якога збie  канем Варона, ляжаe  на зямлi з разбiтай галавою. У  даeгавусага
мужыка  дзiрка  ад кулi цямнела проста e сярэдзiне лба. Мужык з дубiнай, што
eдзерся  e  сярэдзiну  мiж  коннiкаe,  ляжаe  на зямлi i  стрыг  нагамi,  як
нажнiцамi:  адыходзie.  Параненых было e  два разы  больш. Я таксама атрымаe
рану: куля рыкашэтам шчоeкнула мне e патылiцу.
     Мы лаялiся. Мiхал бiнтаваe  мне  галаву, а я крычаe, што гэта глупства.
Мiж  тым сярод  паляeнiчых  адшукалi  аднаго  i  падвялi да  кастра, якi  мы
расклалi.  Перада мною стаяe з вiсячай, як бiзун, рукою  Марка Стахевiч, той
самы шляхцюк, размову якога з Пацуком  я падслухаe тады  пад дрэвам.  Ён быe
вельмi каларытны e сваей чузе вiшневага  колеру,  у  маленькiм  капелюху,  з
пустымi похвямi ад шаблi на баку.
     -- Ты, здаецца, пагражаe мужыкам,  Стахевiч? Ты  памрэш,  як гэтыя,  --
спакойна сказаe я. -- Але мы  можам адпусцiць цябе, бо адзiн ты няшкодны. Ты
паедзеш за  межы яноeскага наваколля i  будзеш жыць.  Мы адпусцiм цябе тады,
калi ты раскажаш нам пра вашу дзейнасць.
     Ён  павагаeся, паглядзеe на  жорсткiя твары  мужыкоe,  залiтыя чырвоным
сяйвом вогнiшча, на кажухi,  на рукi,  якiя  сцiскалi вiлы, i  зразумеe, што
лiтасцi тут чакаць нельга. Вiлы з усiх  бакоe абкружалi яго, датыкаючыся  да
цела.
     --  Гэта  eсе Дубатоeк, -- сказаe ен панура. -- Палац  Яноeскiх павiнен
быe перайсцi да Гарабурды, але Гарабурда вельмi запазычыeся Дубатоeку. Нiхто
пра гэта не ведаe, акрамя нас,  людзей Дубатоeка. Мы  пiлi e яго, i ен даваe
нам грошы.  А  сам  ен марыe пра палац. Ён не жадаe нiчога прадаваць адтуль,
хоць палац каштаваe многа. Варона казаe, што, каб прадаць усе рэчы адтуль па
музеях, можна было б атрымаць многа тысяч. Выпадак звеe iх з Варонай. Варона
не  жадаe  спачатку  забiваць  Яноeскую, хоць яму i паказалi  на дзверы. Але
пасля  таго, як  з'явieся Свецiловiч,  згадзieся  i  ен.  Казка  пра  дзiкае
паляванне караля  Стаха прыйшла Дубатоeку  да галавы  яшчэ тры гады таму.  У
Дубатоeка аднекуль есць прыхаваныя грошы, хоць жыве ен  назнарок  бедна.  Ён
наогул  вельмi  хiтры,  вельмi  скрытны,  вельмi  хлуслiвы  чалавек.  Самага
разумнага абкруцiць  вакол пальца,  такiм  мядзведзем  прыкiнецца, што далей
няма  куды.  I вось ен паехаe да  самай лепшай  у  нашай краiне  стайнi,  да
збяднелага за апошнiя гады пана, i купie усiх дрыкгантаe, а пасля перавеe iх
да Яноeскай  пушчы, дзе мы пабудавалi  сховiшча i стайню. Усiх здзieляла, як
гэта  мы можам iмчаць па  дрыгве, дзе  i кроку  ступiць  нельга.  А нiхто не
ведае,  як  мы плазавалi па Волатнай  прорве,  шукаючы  патаемных  сцежак. I
адшукалi.  I вывучылi. I iмчалi па мясцiнах,  дзе  сцежка была на локаць пад
тванню, а  з бакоe бездань. I, да таго  ж, гэтыя конi  -- цуд! Яны бягуць на
голас  Дубатоeка, як  сабакi.  Яны  чуюць  багну  i,  калi трэба, робяць над
месцамi,  дзе  сцежка  перарываецца,  вялiзныя  скачкi.  I яшчэ:  мы  заeжды
выязджалi  на паляванне толькi eночы, калi туман паeзе па зямлi. I eсе  таму
лiчылi  нас прывiдамi. А мы яшчэ i маeчалi заeжды. Гэта была рызыка. Але што
ж нам было рабiць, падыхаць з голаду на чвэрцi валокi? А Дубатоeк плацie. I,
да таго ж, мы не толькi даводзiлi гэтым да вар'яцтва або смерцi Яноeскую, мы
яшчэ  i вучылi  нахабных  хлопцаe, каб ведалi жах  божы i не думалi пра сябе
занадта многа. Дубатоeк  праз Гарабурду прымусie  тады  Кульшу  выклiкаць да
сябе  дзяeчыну, бо  ведаe  -- бацька занепакоiцца. I  мы  падлавiлi  Рамана,
перастрэлi  яго. Ух,  i гонка гэта была!.. Уцякаe, як чорт...  Але  яго конь
зламаe нагу.
     -- Мы ведаем гэта,  -- з'едлiва сказаe я. -- Мiж iншым, Раман выдаe вас
з галавою  менавiта  пасля смерцi, хоць  вы ягоным  крыкам  i не  верылi. Не
верылi яшчэ два днi таму, калi размаeлялi з Пацуком пасля забойства Бермана.
     У Стахевiча  аж скiвiца  адвалiлася.  Я eладна  загадаe яму распавядаць
далей.
     -- Мы навялi жах на eсе наваколле. Наймiты згаджалiся на тую цану, якую
даваe гаспадар.  Мы сталi лепей жыць. А Яноeскую  давялi  да роспачы.  I тут
з'явieся  ты,  Беларэцкi.  Дубатоeк   прывез  тады  партрэт  Рамана  Старога
нездарма. Каб  не ты, яна была  б вар'яткай праз тыдзень пасля гэтага. I тут
пан Рыгор пабачыe, што памылieся. Яна была вяселай.  Ты eвесь час танцаваe з
ею. Дубатоeк назнарок запрасie цябе, калi перадавалi  справы  апекi,  каб ты
пераканаeся, што яна бедная. Ён добра eпраeляe маенткам  -- гэта ж быe ягоны
будучы  маентак.  Але  беднасць  Яноeскай на  цябе не  падзейнiчала,  i цябе
вырашылi прыбраць.
     -- Мiж iншым, -- сказаe я, -- я нiколi не думаe ажанiцца з ею.
     Стахевiч невымоeна здзiвieся.
     -- Але  нiчога. Ты eсе адно перашкаджаe нам. Яна  аджыла  з  табою. Мiж
iншым,  Дубатоeк  сапраeды любie Яноeскую. Яму шкада было  яе знiшчаць,i каб
магчыма было абысцiся  без  гэтага, ахвотна згадзieся б. I  цябе ен паважаe.
Казаe нам заeжды, што  ты сапраeдны чалавек, шкада толькi, што  не згодзiшся
быць з намi. Тады, на баль, Дубатоeк прывез Яноeскай стары eбор,  бо ен тых,
хто не  звык  да яго, робiць непрыгожым. I  сам здзiвieся, так гэта нечакана
добра атрымалася. Словам, справы нашы eскладнiлiся: трэба было eбраць i вас,
i Свецiловiча, якi меe права на спадчыну i кахаe Яноeскую. Дубатоeк запрасie
вас да  сябе, дзе  Варона  павiнен быe вызваць  вас на дуэль. Ён  так  добра
разыграe  усе  гэта,  што  нiхто не  падумаe, што  не  ен,  а  Дубатоeк  быe
натхнiцелем справы, а мы тым  часам разглядалi  вас,  бо  трэба  было  добра
запомнiць ваш твар.
     -- Далей, -- кiнуe я.
     Стахевiч завагаeся, але Мiхал торкнуe яму злегку вiламi e месца, адкуль
растуць ногi. Марка паглядзеe вакол зацкаваным позiркам спадылба.
     -- З  дуэллю атрымалася глупства. Дубатоeк падпойваe  цябе,  але  ты не
п'янеe.  Ды яшчэ выявieся такiм спрытным, што паклаe Варону,  i  ен сапраeды
павiнен быe пяць дзен праляжаць у ложку.
     -- А як вы маглi адначасова быць у хаце i гнацца тады за мною?
     --  За  абсадай Дубатоeкавай хаты чакалi  другiя, навiчкi. Мы думалi iх
спачатку  пусцiць па слядах  Свецiловiча, калi цябе заб'юць, але  Свецiловiч
сядзеe з намi да наступнага дня, а Варона быe паранены. Iх пусцiлi за табою.
Дубатоeк дагэтуль не можа дараваць  сабе, што па тваiх слядах пусцiлi  гэтых
саплякоe. Каб  не гэта --  ты б ад нас не eцек  нiзавошта. I,  да таго ж, мы
думалi, што ты  iшоe па дарозе, а ты рушыe пусткаю ды яшчэ прымусie страцiць
час перад балотнай лагчынай.  Пакуль  сабакi натрапiлi  на след  -- было eжо
запозна. I дагэтуль мы не ведаем, як ты eслiзнуe тады ад нас, спрытняга! Але
ведай, спаймалi б -- не пашчасцiла б табе.
     -- А чаму рог спяваe убаку? I яшчэ, дзе гэтыя навiчкi зараз?
     Стахевiч павагаeся:
     -- На паляeнiчым розе граe адзiн з нас, якi ехаe нездалек. А навiчкi --
вось яны, тут, ляжаць на зямлi. Нас было раней менш. I мы вялi з сабой коней
з пудзiламi e сядле. А  частка маладых пайшла да Халоднай лагчыны Мы думалi,
што ты  там адзiн, разам са сваiм Рыгорам, вартуеш. Але  мы не спадзявалiся,
што вас тут --  армiя. I  вось  дорага заплацiлi за гэта. Вось  яны  ляжаць:
Пацук, Ян  Стыровiч, Паeлюк Бабаед.  I нават Варона. Ты пазногця  ягонага не
варты. Разумны быe Варона, а таксама не мiнуe божага суда.
     --  Нашто вы падкiнулi мне запiску пра  тое, што паляванне караля Стаха
прыходзiць уначы?
     -- Што ты, што ты, -- захiтаe Стахевiч галавою, -- зданi не падкiдваюць
запiсак. Мы на такую дурасць не пайшлi б.
     "Гэта, напэeна, Берман зрабie", -- падумаe я, а eголас сказаe:
     -- А мяне гэтая  запiска пераканала e тым, што вы не зданi, якраз у той
момант,  калi  я  пачынаe  гэтаму  верыць.  Падзякуйце  за  гэта  невядомаму
дабрадзею, бо са зданямi я наeрад цi адважыeся б змагацца.
     Стахевiч збялеe i, ледзь варушачы скiвiцамi, кiнуe:
     -- Гэтага  чалавека мы  б раздзерлi  на  кавалкi.  А  вас  я ненавiджу,
нягледзячы на тое, што не мая сiла. I я буду маeчаць.
     Рука Мiхала схапiла палоннага ззаду за шыю i нацiснула за вушамi.
     -- Кажы. Iначай мы цябе тут...
     -- Добра. Ваша сiла... Радуйцеся, хлопцы... А мы вас таксама правучылi.
Няхай хто даведаецца, куды галоeныя крыкуны падзелiся з вескi Яркi, якую пан
Антось Духвiца з зямлi сагнаe? Спытайце  e каго, можа, i даведаецеся. Шкада,
што Дубатоeк не загадаe вас удзень падсцерагчы i застрэлiць. А гэта  ж легка
было зрабiць, асаблiва калi  вы да Кульшаe  iшлi,  Беларэцкi. I  я вас нават
бачыe  тады.  Мы  яшчэ тады зразумелi, што вы шворку  на нашу шыю згатавалi.
Кульша старая,  хоць i вар'ятка, але магла пра нас нешта рэкнуць. Яна пачала
здагадвацца,  што  была нашай  зброяй у дзень забойства  Рамана. Давялося яе
тады  толькi  аднойчы з'яeленнем дзiкага  палявання  настрашыць. Галава была
слабая, адразу вар'яткай стала.
     Я аж  кiпеe ад усiх тых агiдных учынкаe, ад усiх паскудстваe,  пра якiя
распавядаe  мне  гэты   чалавек.  Толькi  тут  бездань  шляхецкага  падзення
адкрылася мне. I я згадзieся з  Рыгорам, што гэту пароду трэба знiшчыць, што
яна пачала смярдзець на eвесь свет.
     -- Далей, паскуднiк!..
     --  Калi мы  даведалiся, што Рыгор  згадзieся шукаць  разам з  вамi, мы
зразумелi, што  нам будзе вельмi дрэнна. Тут я eпершыню пабачыe, як Дубатоeк
спалохаeся. Ён аж жоeты зрабieся. Трэба, кажа, канчаць,  i не дзеля багацця,
а дзеля eласнай шкуры. I мы з'явiлiся тады да палаца.
     -- Хто гэта крычаe тады? -- сурова спатаe я.
     -- Хто крычаe, таго больш няма. Вось ен ляжыць... Пацук...
     Стахевiч вiдавочна пацяшаeся, распавядаe  пра  eсе з  гонарам, хвацка i
зухавата,  з  такiм  залiхвацкiм  маладзецтвам,  быццам  вось-вось  "Баладу"
Рубiнштэйна заспявае, але я  добра бачыe,  што ен баiцца, хоць добра валодае
сабою.
     -- Ды i я магу амаль так крычаць.
     I ен закiнуe галаву  -- жылы надулiся на яго шыi -- i пачаe забiраць то
вышэй,  то нiжэй.  Апошнi  раз  я  пачуe  крык дзiкага палявання:  нялюдскi,
жахлiвы, дэманскi.
     -- Раман! --  рыдаe i галасie голас. --  Раман! Раман! Авой! Помста! Мы
адпачнем! Раман у дваццатым калене, выходзь!
     Голас  яго  пакацieся  над  Волатавай  прорвай кудысьцi  далека,  пачаe
пераклiкацца з  рэхам,  запоeнie  сабою eвесь абшар.  У  мяне  мароз  пайшоe
спiною.
     I Стахевiч зарагатаe:
     -- Ты не выйшаe тады, Беларэцкi. Нiчога, на тваiм месцы другi здох бы з
жаху. Мы спачатку падумалi, што  ты спудзieся, але на  другi дзень здарылася
амаль  непапраeнае. Свецiловiч нарваeся на  Варону, якi  ездзie для вярбоeкi
новых  паляeнiчых i  спазнieся.  I гэта  было якраз ля  сцежкi,  што вядзе e
пушчу,  да нашай схованкi. А  пасля мы прасачылi, што ен  сустрэeся з табою,
Беларэцкi, у лесе. I  хоць ен не сказаe табе гэтага  пакуль што, мы разумелi
--  яму  нельга даць  анi  гадзiны жыцця.  Палову людзей накiравалi  да трох
хвояe. Дубатоeк даслаe Свецiловiчу лiст  i выбавie з хаты. А пасля з паловаю
людзей, з трыма старымi хлопцамi  i навiчкамi, паехалi да Балотных Ялiн. Сам
Дубатоeк спешыeся тады i  падкраeся да цябе  ззаду.  Але ты  паспеe ужо даць
некалькi стрэлаe,  i нашы  неабстраляныя кампаньены кiнулiся eцякаць. I яшчэ
адно дзiва: ты наклаe у патылiцу Дубатоeку i так даe яму, што ен дагэтуль не
сядае на каня, сядзiць дома. Дома ен i  сення, так што ты сцеражыся, хлоп. А
цябе,  Беларэцкi, ен добра тады абкруцie. Ты i ачуняць  не паспеe, а eжо яго
падсаджваe  на каня. Затое з Свецiловiчам нам пашанцавала. Варона  дачакаeся
яго,  спытаe  коратка: "Адкрыe дзiкiх  паляeнiчых?" Той толькi  плюнуe у бок
Вароны. Тады Варона  стрэлie. I  тут  з'явieся ты,  страляe  па  нас, аднаму
прастрэлie  руку. А пасля ты пабie станавога, а пасля цябе выклiкалi e павет
не  без  нашай  дапамогi.  Ты,  напэeна,  не  ведаеш, што  цябе павiнны былi
заарыштаваць, а  пасля  забiць  па  дарозе  "пры спробе eцячы". Але  ты  быe
занадта  спрытны, д'ябал,  табе  пашанцавала,  i  лiст губернатара  прымусie
суддзю адмовiцца  дапамагаць нам.  Ён  на каленях малie Дубатоeку,  каб цябе
хутчэй  застрэлiлi.  Дарэчы,  Варона  чакаe  тады  Свецiловiча  пад дрэвамi,
страляe па iм i eжыe такую хiтрасць, якой ты нiколi не адгадаеш.
     -- Чаму не, -- раeнадушна сказаe  я. -- Дубатоeк выдраe  з  часопiса  e
Яноeскай некалькi аркушаe, i з  iх  зрабiлi клак.  Вы  думалi,  што  я, калi
выб'юся жывым з вашых лап, грунтуючыся на гэтым, буду падазраваць Бермана.
     Скручаныя, падобныя на кiпцюры пальцы Стахевiча драпалi сабе грудзi.
     -- Д'ябал! --  ледзь  прахрыпеe ен. --  Не трэба  было нам звязвацца  з
табою. Але  хто думаe? Вось яны,  не думаючыя, ляжаць тут  зараз, як торбы з
дзярмом, нiнавошта не вартыя.
     Пасля зноe пачаe гаварыць:
     -- I вось яшчэ наша памылка. Глядзелi за табою,  а за  хлопамi пакiнулi
глядзець,  за Рыгорам  пакiнулi. А яны  дабралiся  да нас,  да  схованкi, да
патаемных сцежак...
     I  нават ля крыжа Рамана табе пашанцавала, мы забiлi кураня, выпусцieшы
цябе з  лап. Забiлi  на скаку, не  спыняючыся.  Кокнулi -- i  далей. I пасля
толькi  пайшлi праверыць. I нават тут  нарвалiся на цябе, як  дурнi. А пасля
знiкнуe Гарабурда, i мы вырашылi не вяртацца e гэтую ноч дахаты, перш чым не
здабудзем цябе. Вось i здабылi...
     -- Хопiць, -- сказаe я. -- Слухаць брыдка. I хоць ты  варты пятлi -- мы
не знiшчым цябе. Мы далi слова. Пасля мы разбяромся i, калi ты будзеш вельмi
вiнен, перадамо цябе e губернскi суд, а калi не -- выпусцiм.
     Я  не паспеe сказаць гэта, як Стахевiч раптам адштурхнуe  двух мужыкоe,
вырваeся i з надзвычайнай хуткасцю пабег да коней. Вартавому  ен даe нагою e
жывот, ускiнуe цела e сядло i з месца eзяe наметам.  На хаду ен павярнуeся i
здзеклiва крыкнуe:
     --  Чакай яшчэ  губернскага  суда!  Я зараз да  Дубатоeка,  ен на  вас,
хлопцы,  усю шляхту ваколiцы  падыме. Вас тут на месцы  пакладуць.  I  табе,
хамло сталiчнае, не жыць, i шалаве тваей таксама. А ты, дурны  Мiхал, ведай,
гэта я твайго брата нядаeна стаптаe. Тое самае i табе будзе.
     Мiхал павеe у паветры руляй доeгай стрэльбы i, не цэлячыся, нацiснуe на
спуск. Стахевiч моeчкi,  быццам так трэба было, кульнуeся з сядла, абаранкам
некалькi разоe перавярнуeся на зямлi i зацiх.
     Мiхал  падышоe да яго, узяe за аброць каня i стрэлie Стахевiчу проста e
лоб. Пасля ен сурова сказаe мне:
     --  Iдзi  наперад, атаман. Няeчасна ты з iмi добры  стаe. Дабрыню прэч.
Абыдзецца без марцыпанаe цыганскае вяселле. Iдзi, мы  цябе  дагонiм. Iдзi па
дарозе, да Халоднай лагчыны. I не павяртайся.
     Я  пайшоe. I  сапраeды, якое я  меe права мiндальнiчаць з iмi. Каб гэты
здраднiк дабраeся  да  Дубатоeка --  яны  б усе  наваколле залiлi  крывей. А
Дубатоeка трэба хутчэй узяць. Трэба eзяць сення ж уначы.
     Ззаду пачулiся стогны i лямант.  Там дабiвалi параненых. Я  паспрабаваe
павярнуцца -- i не  мог. Шчыпала e глотцы. Але хiба яны не зрабiлi б з  намi
яшчэ горшага?
     Дагналi яны  мяне на палове  дарогi да  лагчыны. Iмчалi на дрыкгантах з
вiламi e руках.
     -- Сядай, атаман, -- дабрадушна сказаe мне Мiхал. -- З гэтымi скончылi.
А прорва-матухна не раскажа нiкому. Вось як з iмi...
     Я зусiм спакойна адказаe:
     --  Ну i добра. А зараз хутчэй да Рыгора. Пасля, разам з iм, пойдзем на
дом Дубатоeка.
     Мы дамчалi да лагчыны e вокамгненне  i там  таксама заспелi самы  канец
трагедыi.  Рыгор  i два  дзесяткi мужыкоe збiлiся  e лагчыне.  Рыгор стрымаe
слова, хоць са  спайманымi eдзельнiкамi палявання не eчынiлi расправы, як  з
канакрадамi, а  проста забiлi. Перад Рыгорам ляжаe на спiне апошнi  з жывых:
зусiм маладзенькi шляхцюк. Я  так i кiнуeся да iх.  А той, пазнаeшы  па маей
вопратцы, што я не селянiн, раптам закрычаe:
     -- Матулька! Матулька! Мяне забiваюць!
     -- Рыгор, -- узмалieся я. -- Не трэба, ен зусiм яшчэ малады:
     I я eчапieся e яго плячо, але тут мяне схапiлi ззаду за рукi.
     -- Прэч! --  гаркнуe Рыгор. -- Бярыце яго! Боeдур! А яны дзяцей з Яркоe
шкадавалi? Тыя з голаду здыхалi... з голаду! Чалавек есцi, па-твойму, не мае
права?! У яго матулька! А e нас матулек няма?! А e Мiхалавага брата не  было
матулькi?  А  e цябе яе няма,  што ты такi добры?! Слюнцяй! А ты ведаеш, што
гэты  вось  "хлопчык малады"  сення  Сымона,  Зосьчынага  брата,  застрэлie!
Нiчога, мы iм зараз учынiм, як у песнi, "Ваeкалакаву ноч".
     I Рыгор, павярнуeшыся, з сiлаю eсадзie вiлы e тое, што ляжала на зямлi.
     Я адышоe убок i сеe на кукiшкi. Мяне пачало  ванiтаваць. I я  не адразу
пачуe, як Рыгор, калi забiтых пакiдалi eжо  e багну, падышоe i eзяe  мяне за
плечы:
     --  Дурань  ты,  дурань...  Ты  думаешь,  мне не  шкада?  Сэрца  крывею
аблiваецца.  Спаць  спакойна,  здаецца, нiколi e жыццi не змагу. Але цярпець
дык цярпець, а  калi пачалi eжо -- дык да канца.  Каб нiводнага не пакiнуць,
каб  толькi мы  адны, пад кругавой парукай, ведалi. "Малады"! Ты  думаеш, не
вырасце з гэтага  маладога стары гад?  Вырасце.  Асаблiва  пры  eспамiнах аб
гэтай  ночы. Так будзе нашага брата, хлопа, шкадаваць,  што  дзiву дасiся...
Пусцi яго -- суд сюды з'едзецца. Мяне  з табою -- у пятлю. Мiхала i астатнiх
--  на катаргу.  Крывею  наваколле зальюць, шмагаць будуць так,  што  мяса з
заднiц шматкамi паляцiць.
     -- Я  разумею, -- адказаe  я. -- Трэба, каб  нiводны  з iх  не  eцек. Я
толькi  што  Свецiловiча eспомнie.  Трэба,  браце,  падавацца да апошняга  з
жывых, да Дубатоeка.
     -- Добра, -- ласкава прабурчаe Рыгор. -- Вядзi.
     I атрад рушыe за мною  e бок дома Дубатоeка. Мы ляцелi наметам,  i конi
iмчалi так,  як  быццам за намi гналiся  ваeкi.  Месяц цьмяна асвятляe  нашу
кавалькаду: кажухi  мужыкоe, вiлы,  змрочныя  твары,  пудзiлы  на  некаторых
конях. Нам давялося агiнаць балота вакол Яноeскай пушчы. Мы даволi доeгi час
марудзiлi  там,  пакуль  перада  мною  не  eзнiклi  верхавiны  лiп  ля  дома
Дубатоeка. Месяц залiваe iх мярцвячым  святлом, i, нягледзячы  на познi час,
пад лiпамi мiргалi тры ружовыя агеньчыкi.
     Я  загадаe людзям спешыцца сажнях  у пяцiдзесяцi ад дома i акружыць яго
плотным колам. Паходнi трымаць у  руках i быць гатовымi па  сiгналу запалiць
iх. Загад выканалi  моeчкi. Сам я  пералез праз  нiзенькую агароджу e  сад i
пайшоe мiж радамi амаль ужо голых яблынь, залiтых мiгатлiвым святлом месяца.
     -- Хто з коньмi? -- спытаe я e Рыгора, якi iшоe за мною.
     -- Хлопец адзiн. Ён, у выпадку чаго, сiгнал нам дасць. Свiшча надта eжо
добра. Проста салавей-разбойнiк: конi на каленi падаюць.
     Мы  кралiся  далей, i боты нашы мякка  ступалi па мокрай, iльснянай, як
мак, зямлi. Я падышоe да акна: Дубатоeк быe у пакоi i  нервова хадзie з кута
e кут, часта пазiраючы на вiсячы гадзiннiк.
     Я  нiколi  не  бачыe такога  твару. Гэта  быe  другi  Дубатоeк,  i тут,
сам-насам з сабою, вядома, сапраeдны. Куды падзелiся дабрыня, памяркоeнасць,
ружовы твар каляднага дзеда. Гэты твар быe  жоeты, з моцна апушчанымi кутамi
рота, з рэзкiмi зморшчынамi ля носа. Вочы запалi, глядзелi мертва i змрочна.
Я  жахнуeся, пабачыeшы яго, як жахаецца чалавек, якi праспаe  ноч  у ложку i
толькi ранкам знайшоe у iм змяю, якая залезла туды для цеплынi.
     "Як я мог быць такiм бестурботным?" -- з жахам падумаe я.
     Не, з iм  трэба было канчаць. Ён сам  -- больш небяспечны, чым  дзесяць
дзiкiх паляванняe. Добра, што я пазбавie яго тады на некаторы час магчымасцi
ездзiць верхам, iначай мы б  не выкруцiлiся. Ён бы не паехаe проста на кулi,
ен бы  не драбнie атрад, ен бы раздушыe нас з Рыгорам, як  кацянят, капытамi
сваiх коней, i зараз мы ляжалi б недзе на дне прорвы з выкалатымi вачыма.
     -- Дасылай сюды, Рыгор, чалавек сем. Яны будуць выбiваць дзверы тут, вы
-- з параднага eвахода, а я паспрабую ададраць дошку e iмшанiку i кiнуцца на
яго. Толькi eсiм адразу.
     -- А можа, паспрабаваць выдаць сябе  за  паляванне, пастукаць у акно i,
калi адчынiць,  схапiць. Сваякоe  ен на гэтую ноч адаслаe, сам  у  доме,  --
прапанаваe Рыгор.
     -- Нiчога не атрымаецца. Гэта хiтры лiс.
     -- А eсе ж паспрабуем. Разумееш, крывi шкада...
     -- Глядзi, хлопча, каб горш не было, -- пакруцie я галавою.
     Коней падвялi да дома.  Людзi мае  загаманiлi.  Я з  радасцю пабачыe  у
акно,  што  твар пана Рыгора прасвятлеe, як  быццам ен дачакаeся нарэшце. Ён
пайшоe са свечкаю да дзвярэй, але раптам спынieся, непаразуменне адбiлася на
яго твары.  У  той самы  момант  ен дзьмухнуe  на  свечку, i пакой патануe у
цемры. Справа зрывалася.
     -- Хлопцы! -- крыкнуe я. -- Акружайце дом.
     Пачуeся тупат бягучых  ног, воклiкi. З двух бакоe пачалi ламаць дзверы,
бiць у iх цяжкiм. А з мезанiна адначасова прагучаe стрэл.
     I адразу за стрэлам пачуeся з вышынi нялюдскi ад ярасцi голас:
     -- Абклалi,  сабакi. Чакайце! Шляхта так не здаецца!..  З другога  акна
мезанiна  вылецеe сноп агню. Дубатоeк, вiдаць, перабягаe ад  акна  да  акна,
страляючы ва eсе бакi па падступаючых людзях.
     -- Ого, ды e яго там цэлы арсенал, -- цiха сказаe Рыгор.
     Словы  яго перарваe  яшчэ  адзiн  стрэл.  Малады хлопец  поруч са  мною
пакацieся  па зямлi з прабiтай галавою.  Дубатоeк  страляe  лепш за  лепшага
паляeнiчага-палешука. Яшчэ стрэл.
     -- Прыцiскайцеся да сцен! -- крыкнуe я. -- Там кулi не дастануць.
     Кулi нашых хлопцаe, што стаялi за дрэвамi, адбiвалi трэскi ад бярвенняe
мезанiна, пырскалi атынкоeкай. Але зразумець, у якiм акне з'явiцца Дубатоeк,
было нельга. Перамога наша абяцала быць Пiравай.
     --  Андрэй! -- грымеe голас Дубатоeка.  -- Ты таксама атрымаеш свае. Па
маю душу прыйшлi, д'яблы -- аддасце свае душы!
     -- Паходнi  палiце, --  крыкнуe я. --  Кiдайце  iх  на  дах. У той самы
момант  палыхнулi вакол дома тры дзесяткi агнеe. Некаторыя з iх, апiсаeшы  e
паветры паeкола, падалi на дах  i, распырскваючы вакол сябе смалу, паступова
пачыналi працягваць языкi полымя  да акон мезанiна. У адказ на гэта  пачуeся
роe.
     -- Сорак на аднаго! Ды i то агнем карыстаецеся! Высакароднасць!..
     --  Маeчы!  --  крыкнуe  я. --  А на  адну  дзяeчыну  дваццаць коннiкаe
выпускаць высакародна?!  Унь  яны, твае коннiкi, зараз у  багне ляжаць. I ты
там будзеш.
     У адказ ля маей галавы цокнула аб атынкоeку куля.
     Дом Дубатоeка палаe. Жадаючы быць далей ад сценкi, я мятнуeся да дрэe i
ледзь не  eпаe: куля  караля  Стаха праспявала  ля  майго вуха. Нават валасы
заварушылiся.
     Полымя ахапiла мезанiн. Я eскiнуe рэвальвер i адначасова стрэлie.
     Дубатоeк дзiка завыe.
     Полымя  заглядвала e  мезанiн, i там, у  агнi,  самi пачыналi  страляць
загадзя зараджаныя стрэльбы. Мы супакоiлiся i зусiм былi адышлi ад дома, якi
ператварыeся  e   суцэльную  свечку,  калi  раптам  голас  хлопца  ля  коней
устрывожыe  нас.  Мы глянулi e  той бок i  eбачылi  Дубатоeка, якi  вылез  з
закiнутага сутарэння сажняe у пяцiдзесяцi ад дома.
     --  А-ах, -- прарыпеe  зубамi  Рыгор.  --  Забылi, што  e лiсiцы e нары
заeжды другi ход есць.
     А Дубатоeк, пятляючы, бег у напрамку  да  Волагавай прорвы. Правая рука
яго вiсела. Вiдаць, я eсе ж пачаставаe яго.
     Ён бег з  хуткасцю, нечаканай для яго таeшчынi.  Я стрэлie з рэвальвера
-- далека. Цэлы залп  вырваeся  са стрэльбаe маiх  людзей  -- хоць  бы  што.
Дубатоeк прабег невялiкi паплавок, з  маху кiнуeся  e балота i пачаe скакаць
па купiнах, як коннiк, з такой хуткасцю, што  e вачах мiльгацела. Апынуeшыся
на бяспечнай адлегласцi,ен пагразie нам кулаком.
     -- Трымайцеся,  пацукi!.. --  даляцеe да  нас  ягоны страшны голас.  --
Нiводнаму з вас не жыць.  Шляхецтвам, iмем, крывею  сваей клянуся --  выражу
вас разам з дзецьмi.
     Мы былi  eражаны.  Але  e гэты  момант  свiст такой  сiлы, што  e  мяне
забалела e  вушах, аддаeся над  балотамi.  Я глянуe у той бок i  пры  святле
пажара  eбачыe, як  хлопец торкнуe  аднаму каню проста пад хвост калючы сухi
бадзяк. Зноe свiст...
     Статак дзiка гiгатаe. Конi ставалi дыбам. Зразумеeшы план гэтага юнака,
мы кiнулiся да дрыкгантаe i пачалi сцябаць  iх.  У  наступны момант ахоплены
панiкаю статак  памчаe да Волатавай  прорвы. На некаторых конях яшчэ сядзелi
постацi фальшывых паляeнiчых.
     Дзiкi  пошчак  капытоe раздзер ноч.  Конi iмчалi як  шаленыя. Дубатоeк,
вiдаць таксама  зразумеe, чым гэта пахне, i, азваeшыся шаленым крыкам, пабег
з хуткасцю роспачы балотнай  сцежкай. Ён бег,  а конi  за iм,  прывучаныя да
гэтага тым, хто зараз уцякаe ад iх.
     Мы бачылi, што шалена iмчала дзiкае паляванне караля Стаха, пазбаeленае
коннiкаe. Развявалiся e паветры грывы,  твань ляцела з-пад  капытоe, i зорка
гарэла над галовамi коней.
     Блiжэй!  Блiжэй!   Адлегласць   памiж  Дубатоeкам  i   шаленымi  коньмi
змяншалася. У  адчаi  ен  збочыe са  сцежкi,  але звар'яцелыя  конi  збочылi
таксама.
     Крык, споeнены смяротнага жаху, даляцеe да нас:
     -- Ратуйце! О, кароль Стах!..
     У  той самы момант  ногi ягоныя  з маху  eскочылi  e  бездань,  а  конi
наздагналi  яго i пачалi  правальвацца. Першы  дрыкгант  змяe яго  капытамi,
уцiснуe  глыбей  у  смярдзючую  багну i загiгатаe.  Забулькацела, загаварыла
дрыгва.
     -- Кароль Стах!.. -- даляцела да нас.
     Пасля нешта вялiзнае заварочалася e глыбiнi, глытаючы ваду.
     Пасля  конi  i  чалавек знiклi, i  толькi  вялiкiя булькi  засiпелi  на
паверхнi.
     Як  свечка,  палаe  палац апошняга "рыцара",  рыцара  начных разбояe  i
воeчага сонца. Мужыкi e вывернутых кажухах i  з вiламi e руках стаялi  вакол
дома, залiтыя чырвоным трывожным святлом.




     Я  з'явieся дадому брудны,  стомлены  i,  калi  вартаeнiк  адчынie  мне
дзверы, адразу прайшоe да сябе. Нарэшце eсе было скончана, нарэшце раздушылi
чыгунную дзiкую сiлу.  Я быe такi выснажаны, што, запалieшы свечку, ледзь не
заснуe на  ложку, напалову  сцягнуeшы адзiн бот.  А калi я лег, усе  паплыло
перад  маiмi  вачыма:  балоты,  полымя  над  домам Дубатоeка,  мерны  пошчак
капытоe,  коннiкi,   жудасныя  крыкi,   твар  Рыгора,  якi   апускае  цяжкiя
габлi-трайчаткi. I толькi потым цяжкi сон звалieся на мяне, уцiснуe галаву e
падушку, як конь капытом галаву Дубатоeка. Нават у сне  я жыe падзеямi ночы:
бег, страляe, скакаe i адчуваe сам, што ногi мае рухаюцца, бягуць у сне.
     Дзieным  было  мае абуджэнне, хоць i нельга было назваць абуджэннем мой
стан. Яшчэ e сне я адчуваe, што нешта цяжкае, вельмi нядобрае робiцца вакол,
што e пакоi гусцее цень нейкай невымоeнай, апошняй бяды. Быццам нехта сядзеe
у мяне на нагах, так налiлiся яны цяжкiм. Я адкрыe вочы i пабачыe смерць пад
руку  з Дубатоeкам, якi  смяяeся. I  я  разумеe,  што яны e сне, што  вочы я
адкрыe  у сне,  што бяда па-ранейшаму жыве e гэтым пакоi,  рухаецца, што яна
eсе наблiжаецца i наблiжаецца.
     Балдахiн  навiсаe, плыe на мяне, душыe, i  кутас яго вiсеe проста перад
маiмi вачыма.  Сэрца  шалена  калацiлася. Я  адчуваe,  што невядомае iдзе на
мяне, што яго  цяжкiя крокi  гучаць  на пераходах,  i я  адчуваe, што  я быe
слабы,  бездапаможны, што  eся  мая  сiла зараз  дарэмная, што нейкае дурное
страшыдла  зараз схопiць  мяне, або нават не мяне, а яе, i  хрупнуць тонкiя,
слабыя яе костачкi. А я буду толькi глядзець. Я круцie галавою i мыкаe, не e
змозе адбiцца ад кашмарнага цяжкага сну.
     I раптам  полымя  свечкi пацягнулася да столi;  стала чэзнуць, чэзнуць,
знiкаць i згасла нарэшце, знясiленае барацьбою з цемрай.
     Я глянуe на  дзверы  --  яны былi прыадчынены. Зноe цяжкi кашмар. Месяц
распляскаe святло  па сценах  пакоя, паклаe квадраты на  падлогу,  блакiтным
туманом курыeся e праменнях дымок ад згаслай свечкi.
     Застагнаe,  не  маючы  змогi варухнуцца. I раптам  пабачыe два  вялiкiя
бессэнсоeныя вокi, якiя глядзелi на мяне з-за парцьеры. Гэта было жахлiва! Я
хiтнуe галавою: твар жанчыны глядзеe на мяне. I яшчэ каб вочы яе глядзелi, а
то яны eтаропiлiся кудысьцi за мяне, быццам бачылi мяне  наскрозь i e той жа
час не заeважалi.
     Пасля  невядомая iстота паплыла да мяне. Я глядзеe на яе,  на Блакiтную
Жанчыну  Балотных Ялiн,  i валасы мiмаволi  eставалi дыбарам на маей галаве,
хоць  я i не ведаe, ява гэта цi сон,  сон майго знясiленага цела. Гэта  была
яна, жанчына з партрэта, падобная  на Надзею Яноeскую i адначасова зусiм  не
падобная: даeжэйшы  твар,  спакойны, як смерць, зусiм не  той  выраз  на iм,
постаць  больш  высокая  i  моцная. I  вочы  глядзелi  мертва i  пранiкнена,
глыбокiя, як вiр.
     Блакiтная Жанчына  плыла. Вось яна e сваiм  дзiвосным блакiтным  уборы,
якi зiхацеe  пералieчатымi хвалямi  пад туманным святлом  месяца, выплыла на
сярэдзiну пакоя, выцягнула рукi, мацаючы iмi паветра.
     Я адчуваe, што канчаткова прачнуeся, што ногi мае скутыя, што дзiвосная
здань рухаецца да мяне, цягне свае рукi.
     "Што  здарылася  з гаспадыняй, можа, яна мертвая зараз, нездарма ж такi
невымоeны жах ахапie маю iстоту толькi што, у сне?"
     Гэтая  думка  надала мне сiлы. Я збie  нагамi  коeдру, прыгатаваeся  да
нападу  i, калi яна падплыла  блiжэй,  схапie  яе проста за выцягнутыя рукi.
Адна мая рука  трапiла e нейкi, унiкаючы пальцаe, флер, другая моцна схапiла
за штосьцi невымоeна тонкае, слабае i цеплае.
     Моцна iрвануe яе  на сябе,  пачуe  крык i зразумеe сутнасць з'явы, калi
пабачыe, як грымаса жаху зноe села на твар, як у вачах,  быццам абуджаных ад
сну, з'явieся асэнсаваны агеньчык, выраз болю, трывогi i яшчэ чагосьцi,  што
бывае e вачах сабакi, якi чакае eдару. Блакiтная Жанчына закалацiлася e маiх
руках,  не  здольная ад нечаканасцi сказаць  анi  слова, а  пасля сутаргавае
рыданне вырвалася з яе вуснаe.
     I схожасць, новая схожасць гэтай iстоты  з  Надзеяй Яноeскай была такой
моцнай, што я, не памятаючы сябе, крыкнуe:
     -- Надзея Раманаeна, супакойцеся! Што вы, дзе вы?!
     Яна i слова не магла сказаць. Пасля жах споeнie яе зрэнкi.
     -- А! -- крыкнула яна коратка i спуджана i затрэсла адмоeна галавой.
     Абуджаная  з самнамбулiчнага стану, яна яшчэ нiчога не разумела, толькi
жах  поeнie  яе  маленькае, дрыжачае,  як  кацяня, сэрцайка. I  нязнаны  жах
споeнie i мяне таксама,  бо я  ведаe,  што ад  такога раптоeнага спуду людзi
часта вар'яцелi або заставалiся нямымi.
     Я не  ведаe, што я раблю, як мне ратаваць яе ад гэтага, i стаe укрываць
пацалункамi  яе  духмяныя  доeгiя валасы, спуджана дрыжачыя павекi, халодныя
рукi.
     -- Надзея Раманаeна! Надзея  Раманаeна! Любая!  Пяшчотная! Не бойся,  я
тут, я  з  табою, я знiшчыe  караля Стаха! Нiхто eжо не парушыць  твой добры
ласкавы спакой!
     Павольна, вельмi  павольна вярталася да  яе прытомнасць. Зноe адкрылiся
вочы. I я паступова пакiнуe цалаваць яе, хоць гэта было цяжэй за смерць.
     -- Што гэта? Што за пакой? Чаму я тут? -- прашапацелi вусны.
     Я eсе  яшчэ  трымаe яе e абдоймах, танюткi сiтняг, без якога я,  моцны,
адразу зламаюся. Я трымаe яе, бо ведаe: пакiнь -- i яна eпадзе.
     А e вачах яе мiж тым плескануeся такi жах, змешаны з такой вар'яцiнкай,
што я пашкадаваe, нашто я абудзie яе ад гэтага.
     -- Надзея Раманаeна! Супакойцеся, калi ласка! Не  трэба больш,  усе-eсе
будзе добра, светла для вас на зямлi.
     Яна не  разумела. Чорны цень поeз аднекуль з  кута да яе (вiдаць, хмара
засноeвала месяц), i яна глядзела на яго,  i зрэнкi, i вочы яе eсе шырылiся,
шырылiся, шырылiся.
     Вецер   раптам   загрукацеe   недзе  напаeадарванай  аканiцай,   завыe,
заскуголie у комiне. I гэта было  так  неймаверна падобна  на  далекi грукат
капытоe дзiкага палявання, на нялюдскi крык: "Раман! Раман! Выходзь!"
     Гэта было так падобна на eсе гэта, што я здрыгануeся.
     А  яна раптам  закрычала,  прыцiснулася  да мяне так, што я адчуваe  яе
грудзi,  каленi пад  тонкiм флерам, учапiлася  за  мяне,  i  я,  падначалены
нястрымнаму жаданню, прыцiснуe яе eсю да сябе.
     --  Клятыя  грошы.  Клятыя  грошы!  Забярыце,   забярыце  мяне  адсюль,
забярыце!.. Моцны, вялiкi чалавек мой,  уладар, забяры  мяне адсюль! Тут так
жахлiва, так холадна, так змрочна! Я не жадаю, не жадаю памiраць...
     Я перанес яе на ложак, легкую, як дзiця. "Капыты" eсе яшчэ грукацелi за
акном. Яна так учапiлася e мае рукi, што я адчуe сапраeдны боль.
     -- Забярыце, забяры мяне!.. Я не магу, я не магу.
     I eсе прыцiскалася да мяне, лавiла мой позiрк, хавалася за мае грудзi.
     Я адварочваe твар, я задыхаeся. Але я не мог. Гэта наляцела, як навала,
i   слабы   чалавек  не   вытрымаe.  Усе  злiлося,  закруцiлася  e  чырвоным
кругавароце, i яна даравала мне нават боль.
     Месяц схаваeся  за  домам, апошнiя адбiткi  яго  праменняe падалi на яе
твар, на радасныя спакойныя вочы, якiя глядзелi e змрок.
     Амаль рыдаючы ад шчасця,  якое заeжды  валодае  першым  i першай,  калi
нiхто раней не кранаeся так  тварам да тваей рукi, я з жахам думаe, што яна,
мая  першая,  адзiная,  назаeжды  свая,магла, каб гэтыя мярзотнiкi  дабiлiся
свайго, быць падобнай чымсьцi на тую, у Кульшавым доме.
     Гэтага не будзе. Пяшчотай, вечнай удзячнасцю, дабрыней -- я зраблю так,
што знiкне яе  самнамбулiзм. Нiводнага крыeднага, нiводнага чэрствага  слова
не скажу я ей. Хiба не  вянчаe нас нясцерпны  жах, чаканне  смерцi, агульнае
жаданне звычайнай  цеплынi? Хiба не рызыкавалi мы адзiн для аднаго? Хiба  не
eзяe я яе, як найвялiкшае шчасце, на якое не спадзяваeся?




     Вось i eсе. Праз  дзень упершыню за eсе  гэтыя днi сонца разам з легкiм
ранiшнiкам пала на балоты, пусткi, на  старыя  ялiны парку, на замшэлыя муры
маентка. Высокая  трава была  абсыпана белай халоднай  пудрай i ружавела  ад
першых праменняe сонца. I муры былi ружовымi, нават памаладзелi, прачнуeшыся
ад цяжкага сну, якi вiсеe над iмi тры гады. Молада блiшчалi вяселкавыя шыбы,
сонца кiдала  нягрэючыя  праменнi,  i адхоннi  пацелi ад  яго,  трава  на iх
рабiлася мокрай.
     Мы  ад'язджалi.  Вазок  стаяe  ля  дзвярэй  маентка.  Небагатыя пажыткi
прывязалi ззаду. Я вывеe з дома  Яноeскую, захутаную e  легкую футрачку, сам
сеe  поруч. Мы кiнулi апошнi позiрк на палац, у якiм зведалi боль i пакуты i
знайшлi, нечакана для сябе, каханне, за якое не шкада аддаць i жыцце.
     -- Што ты думаеш рабiць з гэтым? -- спытаe я.
     Яноeская знiзала плячыма, як ад марозу:
     -- Старыя  рэчы  аддам музеям,  астатнiя няхай бяруць  тыя мужыкi,  што
сталi  на абарону  сваiх  хат  i  выратавалi мяне. Палац  таксама аддамо пад
бальнiцу, школу  i  яшчэ  што-небудзь. --  I горка  eсмiхнулася: --  Маярат!
Столькi  крывi, такi  клубок  подласцi,  падступных злачынстваe, iнтрыг... I
дзеля чаго?  Жменька  золата... Не,  Бог  з iм, з  маяратам, гары  ен  ясным
агнем!..
     Я абняe яе за тонкiя плечы:
     -- Я так i думаe. Так i трэба было рабiць. Непатрэбна гэта нам, калi мы
адшукалi адзiн аднаго.
     Мы пакiнулi  e  палацы  новую  ахмiстрыню,  удаву з  дзiценкам,  якiх я
падабраe тады на дарозе. Слугi таксама засталiся на сваiх месцах.
     I  мы вельмi легка eздыхнулi,  калi палац знiк  за  павароткай  алеi. З
кашмарам было скончана.
     Калi  мы  выехалi з  парку  на верасовую пустку, што iшла  ля Волатавай
прорвы,  i брама  зачынiлася  за  намi  e апошнi  раз, i eжо заскакалi вакол
курганы i пусткi, я пабачыe чалавека, якi стаяe ля дарогi.
     Чалавек  гэты пайшоe вялiкiмi крокамi нам насустрач, затрымаe за аброць
каня, i мы пазналi Рыгора. Ён стаяe у сваiм  кажусе, зблытаныя валасы падалi
з-пад магеркi на лоб, на добрыя дзiцячыя вочы.
     Я скочыe з воза.
     -- Рыгор, дарагi, што не прыйшоe развiтацца?
     --  Хацеe  адных  вас сустрэць.  Цяжка  мне  пасля  гэтай гiсторыi.  Вы
малайцы, што едзеце, тут паeсюль вам усе будзе нагадваць старое.
     Палез рукою e кiшэнь i, пачырванеeшы, дастаe глiняную ляльку.
     --  Гэта  вам,  Надзея Раманаeна...  Можа,  паставiце дзе... успамiнаць
будзеце...
     Надзея eзяла яго за скронi  i пацалавала e  лоб. Пасля дастала  з вушэй
завушнiцы i паклала iх у шырокую чорную далонь паляeнiчага.
     -- Будучай жонцы тваей.
     Рыгор крэкнуe, пакруцie галавою.
     --  Бывайце  вы... Бывайце, лепей, хутчэй...  А то  адзiн  грэх з вамi:
разрумзаешся, як баба... Дзецi вы.  Жадаю вам найлепшага, самага  добрага на
зямлi.
     Я расцалаваe Рыгора ад усяе душы.
     -- Рыгорка!  Лепшы друг! Ёдзем з  намi, перасядзiш той час, калi будуць
шукаць Дубатоeка i iншых. А то яшчэ якi-небудзь паскуднiк заб'е цябе.
     Вочы Рыгора пасуровелi, i жолвы зарухалiся на скiвiцах.
     -- Го, няхай паспрабуе!..
     I рукi ягоныя сцiснулi доeгую стрэльбу, аж жылы на iх надзьмулiся.
     -- Зброя e  руках.  Вось яна.  Няхай возьмуць! Не паеду. Мае царства --
лясы. I гэтае царства павiнна быць шчаслiвым.
     -- I я веру e гэта, -- проста сказаe я.
     Калi мы ад'ехалi далека, я з узлесся яшчэ раз пабачыe на кургане  ягоны
вялiзны сiлуэт.  Рыгор стаяe  на фоне чырвонага неба з доeгай, вышэй галавы,
стрэльбаю e руках, у кажусе поeсю наверх, якi  абцягваe яго ладную  постаць.
Вецер развейваe яго доeгiя валасы. Цар лясных мясцiн!..
     Мы  праехалi лясы  праз  дзень,  таксама  на  свiтаннi.  Тут  толькi  я
зразумеe, якая была рознiца памiж яноeскiм наваколлем i гэтай зямлей. Мокрая
высокая трава, сонца, радасць...
     I над чыстымi хаткамi буслiныя вялiзныя гнезды i блакiтная цiшыня.
     Гэта  была  новая, зусiм  iншая  Беларусь.  Там-сям  стаялi  на  рэчках
сукнавальнi -- зусiм iншая эпоха, iншыя звычаi.
     Як  жа павiнна была  глядзець на  гэта  мая  жанчына  з  васемнаццатага
стагоддзя, калi нават я за гэтыя тыднi забыe усе гэта!..
     Я  глянуe  на тую, што мелася  стаць маей жонкай. Вочы яе былi шырока i
шчаслiва раскрытыя,  яна  прыцiскалася да мяне i часам перарывiста eздыхала,
як дзiця пасля слез.
     Мне вельмi хацелася,  каб  ей было  яшчэ  лепш.  I я  часам нахiляeся i
цалаваe яе тонкую руку.
     Непакоiла мяне e той час, ды i пазней, толькi яе хвароба. Таму я  наняe
на eскраiне горада маленькую хатку з садам.  Урачы сказалi, што гэта пройдзе
ад спакойнага жыцця.
     I  сапраeды,  гэта прайшло,  калi  яна  пражыла са  мною  два месяцы  i
сказала, што e нас будзе дзiця.
     Мы акружылi адзiн аднаго такiм морам пяшчоты i eвагi, такой любоeю, што
я нават праз дваццаць год здзieляeся гэтаму, як сну. Нам было добра паeсюль,
нават у  Сiбiры, куды я  трапie  у  1902  годзе.  Яна  была больш чым проста
жонкай, яна была другам да смерцi.
     Мы жылi доeга i шчаслiва, як у песнi:

     Пакуль сонца ззяла над грэшнай зямлею...

     Але  яшчэ  i  зараз  я часам бачу e сне сiвыя верасовыя пусткi,  чэзлую
траву  на паверхнi  прорваe  i дзiкае паляванне  караля Стаха, якое скача па
дрыгве. Не бразгаюць цуглi, моeчкi сядзяць у седлах прамыя постацi коннiкаe.
     Вецер  развейвае  iх валасы, плашчы,  грывы коней, i  самотная  гострая
зорка гарыць над iхнiмi галовамi.
     У жахлiвым маeчаннi шалена  скача  над  зямлею  дзiкае паляванне караля
Стаха.
     Я прачынаюся i думаю,  што не прайшоe  ягоны  час, пакуль  есць  цемра,
голад, нераeнапраeе i цемны жах на зямлi. Яно -- сiмвал усяго гэтага.
     Хаваючыся  напалову  e  тумане,  iмчыць   над  змрочнай  зямлей  дзiкае
паляванне.


     Беларуская Палiчка: http//palecka.cjb.nit


Популярность: 1, Last-modified: Fri, 16 Feb 2001 23:27:36 GmT